. Бухгалтерлік есепке алудағы шаруашылық активтердін бағалау мен оның мағынасы.
Бухгалтерлік есепте (есепке алу) шаруашылық активтері қозғалысының және олардың пайда болу көздері ақшаға шағылып бағаланады.
Баға–бухгалтерлік есептің бір тәсілі болып табылады. Ол шаруашылық қорларын (активтерінің) олардың пайда болу көздерін ақша мөлшерімен көрсету тәсілі болып табылады.
Субъектердің активтерін бағалау кезінде оның міндеттері мен шаруашылық операция Қ.Р. «Бухгалтерлік есебі туралы» заңымен бухгалтерлік есеп стандарттары: №1 «Есеп саясаты», №2 «Бухгалтерлік баланс пен негізгі қаржылық есеп беруде ашу», №6«Негізгі құрал–жабдықты есепке алу», №7 «Тауарлы–материал қорларын есепке алу» т.с.с. Заңдылық актілер бойынша Қ.Р. шаруашылық жүргізетін субъектілер мен бірге барлық меншік формаларындағы субъектілерде активтерді бірдей бағалау реті қарастырылады.
Бухгалтерлік есепте, объектінің өзіндік құны, өндріс өнімді шығару шығарылған шығын мен оны өткізуден түскен табыс көлемінің қорытынды көрсеткіші көрсетіледі. Бухгалтерлік есептегі өнімнің өздік құны туралы мәліметті пайдалана отырып, жаңадан пайда болған өзіндік құн туралы ақпарат алуға болады.
Сбъектінің активін бухгалтерлік есепке алуды ұйымдастыру кезінде нақтылық принципі мен бағаның шындығы мен бірізділігін еске алу маңызды орын алады.
Қандайда бір объектінің ақшамен есептелген құны мен оған жұмсалған нақты шығынның көлемі активтің өздік нақты құнын береді.
Объективтердің қалыптасу көздері бойынша меншікті капиталдың құрылу ретіне дәл келетін резервтер, дебиторлармен кредиторлармен есеп айырысу міндеттілерді жүйелі түрде тексеру, жеткізіп берушілер мен мердігерлермен есеп айырысу бағаның нақтылығын құрайды.
Баға тұрақтылығы барлық объектілер үшін олардың активтерін бағалауда меншік иелерінің кімге жататындығын меншік формасына тәуелсіз бухгалтерлік есеп беру стандарттары мен және Қ.Р. Заң актілерімен шектелуі арқылы қол жеткізіледі.
Барлық активтерді бағалаудағы жалпылық принцип–оларды нақты құны бойынша бағалау болып табылады.
Кейде ағымдағы есептің жерлік балансында активті бақылауды күшейту мақсатында активтерді басқадай бағалап көрсету қолданылады. Мысалы, материалды активтерді негізгі құрал–жабдық түрінде көрсетеді.
Негізгі құрал–жабдықтар (материалдық активтер) ұзақ мерзімде, материалдық өндіріс сферасымен, материалсыз өндіріс сферасында (қосалқы қорда, ұзақ мерзімде қолданыста тұрған немесе жалға берілген) бастапқы құны бойынша бағаланады. Бастапқы құнды негізгі құрал–жабдықтардың орын толтырылмайтын салық пен тағыда басқа жиналымдар, жеткізуге жұмсалатын шығындар, жинау (монтаждау) құру, пайдалануға жіберу тағыда басқа кезкелген негізгі құрал жзабдықтарды мақсатты пайдалану үшін жұмыс қалпына келтіруге жұмсалатын тікелей шығындардан тұратын нақты өндіріс шығындар құрайды.
Негізгі құрал–жабдықтардың баланстық құнын анықтау үшін оны жеке есептен баланста жинақталған өтілімділік (амортизация) сомасын көрсетеді.
Өтілімділік (амортизация)–негізгі құрал–жабдықтың қызмет (жұмыс) жасау уақыты ішіндегі өтімділік құнына таратылған негізгі құрал–жабдықтың құны.
Тозу–негізгі құрал–жабдық объектісінің моральдық және физикалық тозу процессі.
Өндіріс құрал–жабдықтарына пайдалы қызмет көрсету уақыты, белгіленген қызмет көрсету уақыты деген ұғймдар қолданылады.
Негізгі құрал–жабдықты пайдаланған (қолданған) кезде одан экономикалық тиімділік алынатын мерзімді пайдалы қызмет көрсету уақыты деп атайды. Сәйкесті қарастырған мөлшер (норма) бойынша негізгі құрал–жабдықтың тозуына есептелінетін уақытты мөлшерлі қызмет көрсету уақыты деп атайды.
Сонымен баланстағы құнға негізгі құрал–жабдықтың бастапқы немесе ағымдағы құнына қарсылық есеп беруге жинақталған өтімдік сомасын шегеріп көрсететін құны жатады.
Негізгі құрал–жабдық объектісінің нарықтық немесе белгілі күндегі құнын ағымдағы құны деп аталды.
Негізгі құрал–жабдық объектісінің бір–біріне жетік мәміліге дайын айырбас құны-өткізу құнын құрайды.
Негізгі құрал жабдықты жою кезінде пайда болатын, зандас (қор) бөлшектердің сынығымен қалдықтары пайдалы қызмет көрсету сонында выбытие байланысты болжамды шығын мөлшерін шығарып тасталатын құнды- жою құны деп атайды.
Қ.Р. қолданылып жүрген заңдарға сәйкесті материалсыз активтер төмендегідей жолмен бағаланады.
1. өндіріс орнын ұйымдастыруда екі жақтың келісілгеніне сәйкес олардың жарлық капиталының үлесі есептелінеді. Олардың үлес салмағы тәуелсіз аудитормен бекіту қажет.
2. Басқа мекемелер мен ұйымдардан азаматтардан алынған төлемдер өндіріс шығындарына объектінің дайындық күйіне сәйкесті бағаланады.
3. Басқа да мекемелер мен ұйымдардан және азаматтардан тегін алынған келісім баға немесе сарапшылар белгіліген баға бойынша анықталған игіліктер материалсыз активтерге жатады.
Материалсыз активтер есеп беру баланстағы құны (бастапқы құнынан жинақталған өтімділік құны шегеріліп) бойынша көрсетіледі.
Материалдарға шикізаттар мен материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, жабдықтаушы бұйымдар, конструкция құрылымы мен бөлшектері, жанар–жағар май, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар, өндеуге жіберілген материалдар, құрылыс материалдары, аяқталмаған өндіріс т.б.с.с. материалдық қорлар жатады.
Тауарлық–материалдық қорлардың құны ең аз бағасымен немесе өткізу бағасымен бағаланады. Бұл баға шаруашылық қызметіндегі болжамды бағасына жыинтық талдау шығынымен мерзімдегі ұсталған шығындарды алып тастаған бағасымен бағаланады.
Таза өткізу құн–түрлі субъектілермен (тауарлық материалдық құрал оның бүлінуі, жартылай және толықтай ескеруге немесе олардың сату бағасының төмендеуі) бастапқы құнының орнын толтыруға болмайтын жағдайда қолданылады.
Тауарлық–материалдар қорларының сатып алу шығынына – сатып алу бағасы, тасымалдау, комиссиялық ақы, қамтамасыз ету төлемдері, делдал ұйымдарға төленетін төлемдер көлік дайындау шығындары т.б. шығындар, тауарлық–материалдық қорын сатып алуға байланысты тікелей шығындарға жатады.
Тауарлық сауда фирмалырының балансының есебіне ағымдағы сату немесе сатып алу құндары бойынша көрсетіледі. Бірақ тауарлардың сату және сатып алу бағаларының (құндарының) арасындағы айырмашылық, өткізілген тауарлар шығындарында есепке алынады. Бұл өткізілген тауарлардың нақты құнын анықтауға мүмкндік береді.
Өткізілген тауарлы–материалдық қорлардың өздік құны есеп беру мерзіміндегі шығындары ретінде мойындалады да осыған байланысты табыс мөлшері де анықталады.
Дайын өнім–нақты өндірістік өздік құны бойынша көрсетіледі. Оларды өндіріс процесінде табиғи қорларды, шикізаттар мен материалдар, жанар–жағар майлар, энергия, еңбек қорлары, материалдық және материалдық емес активтердің өтімділігі, өнім шығаруға байланысты тікелей (жұмыс, қызмет көрсету) технология мен өндірісті ұйымдастыруға кеткен шығындар құрайды.
Аяқталмаған өндіріс–нақты құны бойынша көрсетіледі.
Міндеттеме–міндеттеме бойынша айырбасқа, немесе кейбір қалыпты жағдайда міндеттемені орындау үшін түсуі бойынша төленетін ақша сомасы.
Табыс–алынған және алуға тиесілі өткізу құны бойынша бағаланады.
Шын бағалау–тауарлы–материалды қорлардың бағасын бірізділік (дәйектілік) және абайлампаздық бағалау әдістері.
Бухгалтерлік есептің стандартында №7 «Тауарлы–материалдық қорлар» оларды сатып алу кезінде (сәтінде) активтерге бір ғана баға белгіленіп қоймай сонымен бірге пайдалану кезінде баланстан шығару (жою) мақсатында қорлардың өзіндік бағасы белгіленеді.
Тауарлы–материалдық қорлардың өздік бағасы: орташа өлшемдік құны, арнаумен сәйкестендіру, ФИФО, ЛИФО тәсілдерінің бірі арқылы жүргізіледі. Тауарлы – материалдардың орташа өлшемдік құны сәйкесті (ұқсас) есеп беру мерзімінің басындағы немсе осы мерзім ішіндегі сатып алынған және өндірілген бірліктің орташа құнын анықтау арқылы есептелінеді.
Тауарлы–материалдық қорларды ФИФО тәсілі арқылы бағаланған кезде , сатып алынған немесе алған өндірілген қорлардың құнын бірінш кезекті жасауға, ұрықсат етіледі. Тауарлы–материалдық қорларды ЛИФО тәсілі арқылы бағаланған кезде сатып алынған немесе соңғы өндірілген құралдардың құндарын бірінші кезекте жоюға ұрықсат етіледі.
Тауарлы–материалдық қорлардың арнаулы сәйкестендіру тәсілі арқылы бағаланған кезде тауарлы–материалдық қордың бір– біріне алмастыралмайтын тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) арнаулы жобалар мен тапсырмалардың жеке данасының өздік құнына есеп айырысуға ұрықсат етіледі.
Осы әдістерді шартты мысалдармен қарастырайық.
Кесте 10.1.1.
Теңге.
күні Көрсеткіштер Тауарлар қорлары
Мөлшері Бағасы Құны
01.07
06.07
13.07
20.07
25.07 Қалдық
Сатып алу
...................
...................
................... 50
50
150
100
150 500
550
600
650
700 25 000
27 500
90 000
65 000
105 000
Барлығы
қалдықпен бірге
30,07 Қалдық 500
500220 - 312 500
Өткізілген 280
Өлшенген ( безбенделген орташа құн) орта құн тәсілі.
Тауардың өлшенген орташа құны 312 500 : 500 = 625
Жоюға жататын өздік құны 280 х 625 = 175 000
Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы 312 600–17500=137000
ФИФО тәсілі.
Жоюға жататын өздік құны
( 50 х 500 ) + ( 100 х 550 ) = ( 150 х 600 ) + ( 30 х 650 ) = 162 000 теңге
Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы
( 150 х 700 ) + ( 70 х 650 ) = 150 500 теңге
ЛИФО тәсілі.
Жоюға ( есептен шығаруға ) жататын тауарлардың өздік құны
( 150 х 700 ) + ( 100 х 650 ) + ( 30 х 600 ) = 188 000
Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы
( 50 х 500 ) + ( 50 х 550 ) + ( 120 х 600 ) = 124 500 теңге
Арнаулы иниенсификация тәсілі.
Осы әдіс бойнша есептен шығарылатын тауардың ( жойылатын ) өздік құн
( 50 х 550 ) + ( 50 х 600 ) + ( 100 х 650 ) + ( 80 х 700 ) = 178 500
Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы
( 50 х 500 ) + ( 100 х 600 ) + ( 70 х 700 ) = 134 000 .