. «Қазақ халқының ұлттық қолөнері, ою-өрнек және ағашқа салынатын ою-өрнектер»
Семей қазақ-түрік лицейінің бейнелеу өнері, сызу және технология пәнінің мұғалімі: Мамадилов С.Қ
9-сынып
Сабақтың тақырыбы: Қазақ халқының ұлттық қолөнері, ою-өрнек және ағашқа салынатын ою-өрнектер.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі:Оқушыларды ұлттық сәндік қолданбалы өнерге баулуда шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда, ою-өрнектің түрлерімен таныстыру, халық өнерін одан әрі қарай зерделеп сәндік өнерді қазіргі заман талабына сай, өнерді оқып үйрену, өрнектердің орындалу жолдарының әдістерін меңгерту.
Дамытушылығы: Көркемдік мұралары - талантты шеберлер қолынан шыққан көркем өнер шығармасын көбірек таныстырып, оқушылардың ойын, қиялын кеңейтуге, күрделі эскиздермен жұмыс жасату.
Тәрбиелігі:Оқушылардың өрнектерді орындау кезіндегі дұрыс және тиянақты орналастыруды талап етіп, сәндік өнерді қазіргі заман талабына сай дамыту үшін еңбекке, әсемдікке, ұлттық салт – дәстүрге дүниетанымын қалыптастыру.
Пән аралығы:сызу, технология, тарих, әдебиет.
Көрнектілігі: плакат, суреттер, қазақтың қолданбалы сәнді бұйымдарының үлгілері.
Сабақтың барысы:1.Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың сабаққа даярлығын тексеру. Сынып оқушыларын екі топқа бөлу.
2.Өткен тақырыптарды қайталау.
Бірінші тапсырма:
Екі топқа арнайы тест сұрақтарын беру .
Сәндік қолданбалы өнер түрлерін топтастыру.

3.Жаңа тақырып.
Мұғалімнің кіріспе сөзі.
-Құрметті оқушылар, ең алдымен «ою» деген ұғым мен «өрнек» деген ұғымның және осы түсініктерге тікелей қатысты «орнамент» атауының айырымын айқындап алғанымыз орынды.
Орнамент- «әсемдеу», «сәндеу» деген латын сөзі. Қазақ тілінде бұл термин «ою-өрнек» деп алынып жүр.
Қазақ халқында ою-өрнек өнері ежелден - ақ ұлттық өнердің халық танымын, қазақ халқының ұлан-байтақ даласын мекендеген көшпенділердің дәстүрі мен әдеп-ғұрпын анық көруімізге болады. Ою-өрнек өнерінің тарихи даму жолын бір жүйеге келтіру үшін тынымсыз еңбек еткен бір қатар ғалымдар ою-өрнектерді мына топтарға бөліп жіктеді:
1. Өсімдік типтес ою-өрнектер.
2. Зооморфтық ою-өрнектер.
3. Космогониялық ою-өрнектер.
Соның нәтижесінде бүгінгі таңда қазақ халқында 230-дай ою-өрнек атаулары белгілі болып отыр.
Біздің ата-бабаларымыз мұра ретінде қалдырып кеткен өрнек тілін халқымыздың жазба тілге алғаш рет аяқ басқан қадамы десек те болады. Бірнеше таңбалар құрылып, жазудың жүйесін беретінін байқаймыз. Ал оюлар жүйесіне зер салсақ, дәл жазулар жүйесі тәрізді таңбалар жиынтығынан құрылып, белгілі ойды немесе нақты идеяны нұқсайды. Олар өзіндік бір мағынаға ие бола алады. Бұл дерекке дәлел ретінде ұзақ сапарға бара жатқан баласына «тұмарша», «бөрі құлақ» өрнегін бейнелеген кестесін беру арқылы «тұмар сені әр кезде пәлекеттен қорғап, жебеп жүрсін» деген мағынаны білдіретін ананың ақ ниетін келтірсек те жеткілікті.
Өнер мен жазу алғашында бір-бірінен ажырамай, синкретикалық қалыпта қалыптасты. Суретті синкретикалық жазуды шығу тегі жағынан қарастырғанда ол бейнелеу өнері мен қолөнерге келіп жалғасады. Міне, осындай суретке негізделген жазуды пиктограмма мазмұнды бейнелегендіктен олардың мазмұнын алуан түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар ғана түсіне алатын болған. Ою-өрнектің негізгін пиктограммалар құрайтыны тегін емес. Менің ойымша ою-өрнектің өнерін болу- елдің өрнек тілімен жазылған мәдени шежіресін білу деген сөз. Олар белгілі бір затты анық бейнелемей, тек тұспалдап көрсетеді.
Қазақ халқының батырлары Жоңғар шапқыншылығы кезінде тұтқынға түсіп қалғандығын жасырын түрде ою-өрнекпен бейнелеген сан алуан көркем шығармалардан байқаймыз. Мысалы, «бұршақ» салса-тұтқынға түстім, «найза» оюын оң жаққа бағыттап бейнелесе – әзірге жай адамдары тыныш, ал керісінше солға қаратып өрнектесе – жай қайтадан аттанбақшы,«су» немесе «ирек» оюын бейнелесе – өзеннің жағасынан өтіп бара жатырмыз деген мағыналарды білдірген.
Халық ауыз әдебиетіндегі аңыздардың бірінде Жошы ханнның жалғыз ұлының қаза болғандығы жайлы суреттеледі. Қайғылы жағдайды ханға естіртуге ешкімнің батылы бармай, кілемге бейнеленген оюлар арғылы түсіндіреді . Ұлынан айырылған хан өз ойымен тұспалдапты деп жазылған аңыз бүгінгі таңға дейін маңыздылығын жойған емес.
Ғашығының «бітпес», «құс қанаты», «жұлдыз»оюларын өрнектеген кесте орамалын алуы жігітке өмірдегі асқан бір бақыт болған. Себебі, бұл өрнектер- «жарық күнім аяқталғанша тек сенімен бірге боламын. Сен менің талмас қанатымсың, жұлдызымсың» деген ойды білдіретін инабатты қазақ қызының сезімі.
«Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық» - дейді халық даналығы. Азамат баласы көне замандардан өзінің көңілін, атап айтсақ, қуанышы мен қайғысын ою-өрнек арқылы түсіндіріп, жеткізіп отырды. Табиғат пен тіршілікті, дала мен тауды, тіпті адамның өзін оюға айналдырды. Сонымен, қабырғаларға тұтылған түскиіз бен кілемге өрнектелген оюларға назар аударатын болсақ, бейнелеген ою-өрнектер арқылы қолөнер шеберлерінің ой-пікірің байқаймыз. Бүгінгі әшекейлеудің басты құралы ретінде, біз қолданып жүрген ою-өрнектер руға біріккен адамдар тобының белгісі, рәміздері ретінде саяси-әлеуметтік қызмет атқарғаны белгілі. Рухани қайнарымыздың бірі болған осынау құндылық бүгінде азаттығымыздың нышаны – көк байрағымызды да көріктендіріп тұрған ою.
Көп жағыдайда халықтың тілін, мәдениетін білмесек те қолөнерде бейнелеген оюларға қарап, қай халықтың қазынасы екенін танып білеміз.Сондықтан да ата – бабаларымыздың мұрасы ұлттық дүние таным ерекшелігін білдіретін осы өнер заман талабына сәйкестендіріп, дамытып, көркем рухани қазына ретінде пайдаланды. Ағаш, киіз тәрізді материалды ойып, тесіп, бедермен, сүйек, металдан жасаған сәндік жосықтарды шеберлер «ою» дейді де, кестелеп, термелеп, жанымалап шығарған ою ырғақтарын «өрнек» дейді.
Оқушылар берілген тапсырма бойынша суреттерді бір-бірімен салыстыра отырып ағаш тақтайға салады.
Балаларды екі топқа бөліп, өрнектердін пішіндеріне қалай орналасатынын түсіндіріп тапсырма беру.
Екінші тапсырма.
1-топ
а) Тік төртбұрыш ішіне салынатын өрнектер.
б) Шеңбердің ішіне салынатын өрнектер.
в) Ромбының ішіне салынатын өрнектер.
2-топ
а) Үшбұрыштың ішіне салыынатын өрнектер.
б) Шаршының ішіне салынатын өрнектер.
в) Бесбұрышқа ішіне салынатын өрнектер.
4.Балаларға өрнектердің салу әдітерінің кезеңін көрсете отырып, үйрету.
Өткен сабақтардан «Графикалық дизайн» орындалу кезеңі, «Композиция» тақырыптарын естеріне түсіру.
5.Өздік жұмыс.
Берілген тапсырманы 1-2 топтын орындалуы.
Үшінші тапсырма.
Геометриялық пішіннің түстерін өзгертін пропорциясына байланысты, жаңа композиция құрастыру.
6. Үйге тапсырма.
7. Қорытындылау.
Бағалау.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. А.Марғұлан. «Казахское народное прикладное искуство» Алматы 1986 ж.
2. С.Төленбаев. М.Өмірбеков. «Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің жасалу жолдары» Алматы. 1993ж
3. Самалтыров.Н. «Қазақ ою-өрнегінің ұғымдық сипаты. «Тәрбие құралы.»
2005 ж. .