. Ирискулова М.Ю.,
№109 жалпы орта мектебінің химия пәні мұғалімі
Тақырыбы: Фосфор бирикмалари

Дарснинг мақсади:
Билимлилиги: ўқувиларга фосфорнинг атом тузилиши, табиатда учраши, физик, химиявий хоссалари, Қозоғистон ҳудудида учрайдиган бирикмалари ҳақида маълумот бериш.

Ривожлантирувчи: ўқувчиларнинг мустақил фикрлаши орқали янги мавзуни қабул қилишга, қўшимча адабиётлар билан ишлашга ўргатиш, фанга деган қизиқишини орттириш.

Тарбиявийлиги: ўқувчиларни ўз билимларини текшириб баҳолашга ўргатиш, экологик, иқтисодий тарбия бериш.

Дарс услуби: аралаш, кўргазмалилик

Дарс жиҳози: даврий система, таблица, проектор, минерал ўғитлар, пробиркалар, сув.

Дарснинг бориши:

I. Ташкилий қисм
II. Уй вазифасини сўраш

1. «Қайда қарасақ та, қайда көз жіберсек те көретініміз химияның ғажайыптары...» - деб М.В.Ломоносов айтгандай бугунги дарсимизда табиатда кўп учрайдиган азот ҳақидаги билимимизни мустаҳкамлаш билан бошлаймиз. Бунинг учун «Миға шабуыл» ўйинини ўйнаймиз.

1. Азот топшасы орналасқан то нөмірі.
2. Азот атомының соңғы энергетикалық деңгейіндегі
3. Ауа құрамындағы азоттың массалық үлесі.
4. Азот қышқылы тұздарының атауы.
5. Азотқа атау берген ғалым.
6. Дәріханаларда аммиактың судағы ерітіндісі қандай атпен аталады?
7. Азоттың қандай оксидтері бар?
8. Найзағай жарқылдағанда пайда болатын оксид.

2. «Азоттың табиғаттағы айналымы» ифодаланган таблица доскага илиниб, бир ўқувчи азотнинг табиатда айланиши ҳақида ўз фикрини айтадилар. Иккинчи ўқувчи реакцияларини ёзиб туради.

3. «Білгенге маржан». Бу шартимизда ўқувчиларга азот мавзусига доир тест саволлари берилади.

1. Азоттың бірдей тотығу дәрежесін көрсететін қатарды тап:

A. KNO3, MgN, NH3
B. KNO2, N2O3, NaNO2
C. N2 HNO3, NaNO3

2. Қайси бирикмада азотнинг масса улуши кўп?

A. (NH4)2 SO4
B. (NH4)3 PO4
C. NH4 NO3

3. Азотнинг генетик қаторини кўрсатинг.

A. NH3 HNO3 NO2 NH4
B. N2 NO N2O5 HNO3
C. N2 HNO3 NaNO3 N2 O3

Дарснинг бориши: Фосфор, унинг даврий системадаги ўрни, группачадаги бошқа элементлардан фарқи тўғрисида тушунча бериб, Венн диаграммасидан фойдаланамиз.

Фосфорни 1966 йил немис алхимиги Х.Бранд кашф қилган. Атом тузилиши қуйидагича:

+15Р 2е, 8е, 5е

Табиатда фосфор фақат бирикмалар ҳолида учрайди, сабаби фосфор актив элемент ҳисобланади.

Табиий бирикмалари:
Фосфорит – Ca3(PO4)2
Апатит - Ca3(PO4)2ОН

Улар Қозоғистонда Жамбул облисидаги Қаратау конида учрайди. Жанатас, Шимкент ва Таразда фосфор заводлари ана шу хом ашё асосида ишлайди. Энг катта апатит конлари Кола ярим оролида, Хибин то5лари районида жойлашган. Фосфор ўсимликларнинг генератив органлари таркибидаги баъзи оқсил моддаларда, ҳайвон ва инсон организмининг нерв ва суяк тўқималарида бўлади. Мия ҳужайралари фосфорга айниқса бой. Фосфор одамнинг эсда сақлаш қобилиятини яхшилайди – шу сабабли фосфорни атоқли академик Ферсман “Өмір мен ой элементі” деб атаган. Массаси 70 кг одам танасида 800 г фосфор бўлади. Бу нормани сақлашимиз учун овқатланиш рационимизга балиқ ва сут маҳсулотларини киритишимиз керак.

Олиниши: Фосфор электр печларда ҳавосиз муҳитда фосфорит ва аппатитларнинг кремний (IV) – оксид ва кўмир иштирокида қиздириш йўли билан олинади.

Ca3(PO4)2 +5С+3SiO2 3CaSiO3+2P+5CO

Физик хоссалари: Фосфор аллотропик ўзгаришлар ҳосил қилади. Бу ўзгаришларни қуйидаги “Логикалық сұрақ” орқали топишга ҳаракат қиламиз. Шу жойда савол ўқиб эшиттирилади. Поекторда оқ ва қизил фосфорнинг физик хоссалари ифодаланган жадвал кўрсатилади. Ундан кейин оқ фосфор молекуласи ва қора фосфор кристалининг тузилиш схемаси кўрсатилади.

Химиявий хоссалари: Оқ фосфор авосиз жойда узоқ вақт қиздирилганда аста-секин қизил фосфорга айланади. Қизил фосфор юқори босимда қиздирилса қора фосфорга айланади. Қора фосфор кам учрайди ва одатда ундан фойдаланилмайди. Оқ фосфор ниҳоятда химиявий активлиги билан ажралиб туради. У кучли заҳарли модда ҳавода алангаланиб кетади, шунинг учун шиша идишда сув остида устидан қум солинган металл идишга ўрнатилиб сақланади.
Фофор оддий моддалар: кислород, галоген, олтингугурт ва баъзан металлар билан реакцияга киришади.
4P+5O2 2P2O5
2P+3Cl2 2PCl3
2P+3S P2S3
3Ca+2P Ca3P2
Фосфор оксидлари P2О3 ва P2O5 тарзида ёзилади. Бу оксидлар кислотали оксидлар бўлиб ҳисобланади, яъни улар сув билан реакцияга киришиб кислота ҳосил қилади. Ҳосил бўлган кислота таркиби сувнинг миқдорига боғлиқ бўлади:

Метафосфор НРО4
Пирофосфор Н4Р2О7
Ортофосфор Н3РО4

Энг муҳим аҳамиятга эга бўлгани фосфат кислота ва унинг тузлари бўлиб, улар ўғит, синтетик ювиш воситалари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Фосфорли ўғит ишлаб чиқариш бўйича ҚозССРда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби Бектуров Абикен Бектурович илмий ишлар олиб борган. Проекторда таркибида фосфор бўлган кислоталарнинг олиниши ва минерал ўғитлар тасвирланган жадвал кўрсатилади. Бундан ташқари қизил фосфор гугурт ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Уни майдалаб туйилган ва елим билан бирга қутичанинг ёнбош деворига суркалади. Таркибида калий хлорат ва олтингугурт бўлган гугурт чўпининг каллаги чертилганда ёниш содир бўлади.

6P+5KClO3 5Cl+3P2O5

Оқ фосфор уруш вақтида ёндирувчи бомбалар тайёрлашда ва тутун пардалар ҳосил қилишда ишлатилган эди.

Дарсни якунлаш: Фосфорни одамлар ва ҳайвонлар ўсимликлар орқали қабул қилади. Фосфор бирикмалари тирик организмлардаги арча модда алмашиш процессларида қатнашади. Фосфор оддий ва мураккаб моддалар билан реакцияга киришади.

Ўқувчилар билимини баҳолаш.
Уйга вазифа. 259-бетдаги 7.9-§ 9-машқни ишлаш. .