. Бердімұрат Гүлнар,
«№ 4 Абай атындағыжалпы орта мектеп-
гимназиясы» коммуналдық мемлекеттік
мекемесі биология пәні мұғалімі.
ОҚО, Мақатарал ауданы, Жетісай қаласы
Тақырыбы: Тістің құрылысы, қызметі

Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға тістің құрылысы, тістің эволюциясыжәне
гигиенасы туралы кең көлемдегі түсінік беру;
Дамытушылық: қосымша мәліметтер беру арқылы оқушылардың
пәнге қызығушылықтарын арттырып,танымдық ой өрісін дамыту;
Тәрбиелік: оқушылардың тісті күтуге, тіс ауруларының алдын
алуға және гигиеналық тәрбие беру.
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Сабақтың көрнектілігі: Слайдтар, тірек-сызбалар, суреттер, мақал-мәтелдер
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту.
Сабақтың құрылымы: 1. Ұйымдастыру кезеңі
2. Үй тапсырмасын сұрау
3. Сергіту сәті
4. Жаңа сабақ
5. Пысықтау сұрағы
6. Қорытынды
1. Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылармен сәлемдесу, сыныпта оқушыларды түгелдеу, сынып тазалығына назар аудару, түгел оқулықтарын тексеру.

2. Үй тапсырмасын сұрау
Үйге берген тапсырманы қызығушылықты ояту мақсатында «Сыр сандық», «сандар сөйлейді» ойындары арқылы сұрау.
«Сыр сандық» ойыны
1. Асқорыту жүйесіне жататын мүшелерді атаңдар.
2. Ауыз қуысының құрылысы қандай?
4. Жұтқыншақ құрылысы қандай?
5. Өңештіңқұрылысықандай?
6. Асқазанныңорналасқанорнынжәнеқұрылысынсипаттаңдар.
7. Ашішекқандайбөлімдердентұрады?
8. Тоқішектіңқұрылысықандай?
9. Тілдіңқұрылысынасипаттамабер

«Сандар сөйлейді» , сандарға анықтама беру.
Ересек адамның жұтқыншақтын ұзындығы.
25 см өңештіңұзындығыішіқуысбұлшықеттімүше.
5,5-6 метр,бұладамныңашішектіңұзындығы.
25-3 11-13 см 0 см, ашішектіңасқазаннанбасталғанбөлімі -ұлтабар.
1,5-2 метр, тоқішектіңұзындығыашішектеңекіеседейжуан.
7-8 см-дейқұртпішіндітұйықөскінсоқырішекболады.
70-100-г
100-120-г
5-6-г
1,5-1,6-л

3. Сергіту сәті мақал-мәтелдер, жұмбақ арқылы жүзеге асады
Мақалдың жалғасын табу
1. Тектіден текті туар ... . Сараланып
2. Теріңді өзгерте алсаңда ... . Тегіңді өзгерте алмайсың
3. Аяғын көріп асын іш ... . Анасын көріп, қызын ал
4. Жеті атасын білген ер, ... . Жеті жұрттың қамын жер
5. Жұртыңды ауыстыра алсаңда, ... . Ұлтыңды ауыстыра алмайсың
6. Салтыңды ауыстыра алсаң да, ... . Халқыңды ауыстыра алмайсың

Мәтелдер
1. Ағаш көркі жапырақ, ... . Адам көркі шүберек
2. Дәрі шөптен шығады, ... . Дана көптен шығады
3. Дала көркі мал, ... . Өзенкөркі тал
4. Тау бұлағыменкөрікті, ... . Бұлаққұрағыменкөрікті
5. Қораңдамалыңболсын, ... .Көшеңдеталыңболсын
6. Ағашексеңаялап, ... . Басыңаболарсаябақ

Жұмбақтар
А .Жаздажайнайды, күздежайрайды. Жапырақ
Б .Айбатшегералыстан, аңпатшасы... Арыстан

3. Жаңа сабақ
Жұмбақ шешу арқылы жаңа сабақтың тақырыбын ашамыз.
Отыз екі мықты,
Қаз-қатар боп шықты.
Он алтысыүсті,
Он алтысы асты. (тіс)
Әрбір жеке тістің сауыты, мойны және түбірі болады. Тіс сауытының сырты жылтыр кіреукемен ( эмаль) қапталған. Кіреуке адам денесіндегі ең қатты ұлпа. Оның бір шаршы миллиметр ауданы 400 кг-дай салмаққа төтеп береді. Кіреу кенің бұл қасиеті, оның құрамындағы бейорганикалық заттарға тікелей байланысты. Тіс кіреукесінің 95% кальций фосфатының қосылысынан тұрады. Бұдан басқа оның құрамында Ғ.Си, Zn,Ғе, Si жәнет.б. заттар кездеседі. Тістің қызыл иектен шығып тұрған бөлігі –тіс сауыты. Тістің келесі бөлімі-мойны. Тіс мойны арқылы тіс ұяшықтарына цемент заты арқылы бекиді. Тістің үшінші бөлімі-түбірі. Тістің түбірі жақ сүйектеріндегі арнайы ұяшықтарда орналасқан.
Ауыз қуысынат үскен тағам алдымен тістердің көмегі арқылы шайналып ұсақталады да, сілекеймен араласады. Ауызда толық шайналған, әрі сілекеймен шыланғантағам ағзада жеңіл қорытылып, тез сіңеді. Адамның да тістерібасқасүтқоректіжануарларғаұқсасжекетоптарғабөлінеді. Оларпішіні мен қызметінеқарайкүректіс, сойдақтіс, кішіжәнеүлкен азу тістер.
Ересекадамдарда 28-32 тұрақтытісболады. Оларүстіңгіжәнеастыңғыжақсүйектеріндегіарнайытісұяшықтарындаорналасқан. Әрбіржақсүйектерінде 16 тіс бар.
Сәбидүниегетіссізкеледі.Сәбидің 6-9 айлығындаалғашреткүректістерішығабастайды. Сәбиде 2 жасқадейінбарлығы 20 тісшығады. Бұлтістерсүттістер. 6-7 жастанбастапсүттістерітүсіп, орнынатұрақтытістер шығады.12-14 жастатолықтұрақтытістершығыпбітеді. Еңсоңғыүлкентістер 18-20 жасташығады. Олардыкешшықандықтан « ақылтістер» депатайды.
«Тісбүліндідегенше,ішбүлінді.Ішбүліндідегенше, ісбүлінді» дегенсөздертістіңауруыныңішкімүшелергеәсеріндәлкөрсетіптұр.
Бұны екі жақ сүйектің бір жағындағы тістер көрсетілген тіс формуласымен білдіруге болады:
8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8
8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8
Тісіңіз бүлінсе.
Өмірінде тісі ауырмаған адам кемде-кем шығар. Әсіресе, кариеспен ( тіс эмалінің бүлінуі) ауыратындар көп. Осы сұрақтөңірегіндезерттеужүргізгенғалымдаркүнібүгінгідейінтістіңбүлінусебептерінтәттінікөпқолданудан, ыстық-суықтан, тістідұрыстазалайалмаудандептүсіндіріпкелгенеді. Ал таяудатісбұзылуыныңбастысебебі- ішкіағзамүшелерініңдұрысжұмысістемеуіненекеніанықталды. Адамда 32 тісболатынымәлім, 16-сы жоғары,16-сы төменгіжақта. Дәрігерлер, осы тістерді 8 денбөліп,нөмірлейді. Яғни, алдыңғытістерсолжаққақарай 8, оңжаққақарай 8, барлығы -16. Осы тістердіңдәлортадағыекеуін 1-ші депбелгіленген, әріқарайретімен кете береді. Міне,осы 1-ші және 2-ші тістердіңбүлінуіқуық пен бүйректе, құлақтакінәратбарын білдірсе,3-ші тістердіңбұзылуыбауыр мен өттіңжұмысыдұрысеместігінаңғартады екен.4-ші тістербүлінсе,өкпе мен тоқішекте ауру болғаны,6-шы тістердіңбүлінуіасқазан мен асқазанастыбезініңжұмысыбұзылғанынбілдіреді. Ал 8-ші тістердіңбүлінуіжүрек пен ашішектіңжұмысыбұзылуынан хабар бередіекен.
Асқазан мен ашішекте жара болса, көбіне пародонтоз пайдаболады. Асқазанжарасыкезіндетістетастүзіледі. Қысқасы, тістіңжай-күнінеқарапішкіағзанықаймүшесінде ауру пайдаболғанынаңғаруғаболады. Егербелгілібіртістіемдеткенсоңолқайтаданауырса, оны солтіспенбайланысы бар ағзамүшесіндегіаурудыңасқынғаныдептүсінгенжөн.
Мысалы, бас сақинасы ұстап жүретін адамдардың тісі тіс жегісімен зақымданған. Бұл кезде тістің өзі ауырмауы мүмкін.Ал оның себебін адам тұмаудан, суық тиюден, магнитті көрістіңауытқуынан, тағы да басқажайсыздықтарданкөріпжатады. Мұндай кезде бас ауруы бүкіл басты қамтығандай әсер береді. Сонымен қатар, кейде сап-сау тістің ауыратын кезіболады. Ал оғанкөбінеқанқысымынқалыптапауытқуысебепболады.
Тістіңгигиенасы.
Тістісауқалпындасақтауүшінәрбіртамақтанғаннанкейінауыздышайып,тістітазалауқажет. Әрбірадамныңжекебасыныңтісщеткасыболуытиіс.
Тісауырса, ішауырса,
Сағандәрібереді.
Балаға да, анаға да
Мейірімінтөгеді.
Олкім? ( дәрігер).
Тістің жадыға әсері.
Есте сақтау қабілеті тістердің санына байланысты екенін жапондық ғалымдар зерттеп дәлелдеген.Олардың зерттеу нәтижесі ғалымдардың өздерін таң қалдырды.Тіс дәрігерінің орындығына отырып,өзіміздің есте сақтау бөліктерінен айырылып жатқандығымызды кім ойлаған?
Швед мамандары 35 жаспен 90 жас аралығындағы 1960 адамға тәжірибе жасаған.Түбірлі тістерді жұлған адамдарда жадының нашарлайтындығын байқаған.Тіпті бұл құбылысты жануарларда да байқауға болады.Осылай швед ғалымдары тіс пен жады қызметінің арасында байланыс бар екенін анықтаған.
Профессор Ян Бегдахлдың айтуынша: «Тістер тек қана тағамдар шайнау үшін ғана емес,ми қызметтерін сақтап және қолдап отырады» Тіс өзімен босап түссе,онда ол жартылай тауқымет болар еді.Ал жадының әсеріне тісті зорлап жұлу қатты ісер етеді.
Содықтан сіздер тісті күте біліңіздер.Тіс жегісі ауруына ұшырап қалған жағдайда бірден жұлдыртпай емделіңіздер.Әрбір тіс сіздің есте сақтау қабілетіңіз,оны біліп қойыңыз!

Дәптермен жұмыс . Төмендегі ұғымдардың анықтамасын жазыңдар.
Термин сөздер
Күректіс ( Incisivi )-i, инсизиви.(латынша)
Сойдақтіс( canini )-c, канини.
Кіші азу тіс( praemolaress )- pm, праемоларесс.
Үлкен азу тіс( molaress )- m,моларесс.
Дентин – тістіңнегізгібөлімі.
Эмаль – тістіңкіреукесі.
Кариес – тісжегіауруы.
Пародонтис – тістнбірініңқабынуы.
Қанжал – қызылиектіңқабынуы.

5. Пысықтау сұрағы«Кім жылдам» ойыны
1. Тіс дәрігерін ата?
2. Жалпы тістер саны қанша?
3. Тістер қанша топқа бөлінеді?
4. Сәбиде екі жасқа дейін қанша тіс шығады?
5. Дентин дегеніміз не?
6. Эмаль дегеніміз не?
7. Кариес дегеніміз не?
8. Пародонтисдегеніміз не?
9. Біртүбірлітістіата?
10. Екітүбірлітістіата?
11. Үштүбірлітістіата?
12. Тұрақтытістерқаншажасташығады?
«Тісті салу» ойыны
1. Тістіңсыртқықұрылысықандай?
2. Тістіңішкіқұрылысықандай?
3. Тісауруларынайтыңыз?
4. Тісгигиенасытуралыайтыңыз?
5. Тіскекедергіжасайтынтемекініңзияныжайлыайтыңыз?
6. Тістуралымақал-мәтелдерайтыңыз?

6. Қорытынды: оқушыларды жетондармен бағалау, үйге тапсырма беру, сабақты қорытындылау.

Үйге тапсырма: « Егер мен тіс дірігері болсам» тақырыбына эссе жазу. .