. Қызылорда облысы
Арал ауданы Шижаға елді мекені
№57 Е.Көшербаев атындағы орта мектебі
Ағылшын тілі пәні мұғалімі
Сматуллаева Бекзат
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақша баламасы
Кіріспе
Ақылдың кені
Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық санатына жатын мақал-мәтелдер мән – мазмұнының тереңдігімен,өткірлігімен,өміршеңдігімен, түп жағынан ықшамдылығымен ерекшенеді.Көлемінің ықшамдылығына қарамастан,бейнелі тілдік,бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп –салдарын,халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар береді.
Онда өмірдің сан-саласы құбылыстарына баға беріліп,ой түйінделіп,халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі негізінде пікір айтылады.Халық терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып,шебер беруге тырысады.
Сөйтіп,тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жинақтап,қорытып береді. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы тәжірибесі,көңілге түйген ақылының кені жатыр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал-мәтелге мынадай түсіндірме берілген:Мақал-үлгі өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз.Мақал деп қысқа образды ,ұйқасты,тұжырымды нақыл сөзді айтамыз.
Мәтел-тұжырымды ,бейнелі әрі ықшам нақыл сөз.
Дастан ,хиссаларға қарағанда,мақал-мәтелдердің ерекше қасиеті көлемінің шағындығы,мазмұнының кеңдігі,тілінің өткірлігі,мағынасының тереңдігі әрі ол барлық барлық халыққа әсерлі,жалпы адамзатқа ортақ ,мағынасының тереңдігі әрі ол барлық халыққа әсерлі,жалпы адамзатқа ортақ,көңілге бөлекше келеді.Мақал-мәтелдің шығу тарихы жайлы дөп басып айту қиын екен.Мақал-мәтелдер –халық творчествосының төл жемісі.Әуелі әрбір адам жеке ойлап шығармен ,жүре бара халық қазынасына айналған.
Дегенмен,кейбір мақалдардың шығу тарихы жайлы аңыздар бар екен,соны сіздерге айтып берейін.
«Баяғыда бір даңқы елге жайылған хан ел-жұртын жинап алып,үкім шығарып,бұйрық беріпті.Барлығың тегіс бір – мақал не мәтел сөз тауып келесіңдер!-депті.Сонда бір қарапайым кедей мақал таба алмапты.Хан үкімінен қорыққан халық бір-бір мақалдан тауып айтып беріпті.Бірде бір мақал таба алмаған кедейді суға батырып,тұншықтырып өлтіріңдер!-деп жендеттеріне бұйырыпты.Хан уәзірлерінің бірі кедейді суға батырып өлтіру үшін дайындық жасап жатқанда ,әлгі кедей қорқып,дірілдептұрып: «Көп қорқытады,терең батырады»-деген осы екен ғой депті .Сонда уәзір: «Мынау қорыққанынан жаңа мақал айтып жібереді,енді мұны өлім жазасынан құтқару керек,- депті.Осылай қорыққан кедей тосыннан тауып айтып,тың мақал оны өлімнен құтқарған».
Зерттеу жұмысымның мақсаты:Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақша баламасын табу.Қазақ-ағылшын мақалдарын салыстыра зерттей отырып,олардың мазмұнын межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу.
Бейнелік нақыл өздер мен мақал-мәтелдерді қолдану арқылы халық даналығының мағынасына терең үңіліп түсіну ,аударма жасау арқылы тілі үйрену.Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегі міндеттері шешу көзделді:
-мақал мәтелдерді тақырыптық топтар бойынша жүйелеу
-қазақ ағылшын мақал-мәтелдердің семантикасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды айқындау:
-тілдік құрылым жағынан әр тектес топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыру.
Мақал-мәтелдердің қысқа әрі нұсқа даналығы ,өмір айнасы екендігіне көз жеткізу.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Қазақстан Республикасының егеменді ел халықаралық қатынастар субьектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты.Өзара қарым-қатынастың нығаюы,тіл аралық байланыстардың,ағылшын –қазақ қос тілдігінің жандануы,дамуы,осыған орай,классикалық,көркем-әдеби шығармалардың,ақпараттардың,халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы өрістеп келедіАл, шетел тілін үйренуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер фразиологизмдер мен мақал-мәтелдер.Оның себебін фразиологиялық паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердіңиұлттық сипатының, ұлттық нақтылығының ерекшелігімен түсіндіруге болады.Тілдік бірліктердің тұтас мағынасына жете түсінбей тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару сәтсіздіктерге ұшырату мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіл аралық симантикасын салыстыра зерттей отырып,ондағы жалпы халықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық екшеліктерді сондай –ақ ұлт,тіл,мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да өзекті мәселң. «Ұлт пен біртұтас» деген қағидаға сәйкес,қаза-ағылшын мақал мәтелдердің тек тілдік емес этнолингвистикалық тұрғыда қарастырубірлік астарындағы ұлттық болмысты тану жағынан да көкейтесті мәселелер қатарына жатады.хъ
Қазіргі таңда еліміздің басшысы Н.Ә.Назарбаев халқымызға үш тұғырлы тіл:қазақ тілі-мемлекеттік тіл,орыс тілі –қарым-қатынас тілі,ағылышын тілі –халықаралық тілді меңгеру жөнінде мақсат қойып отыр.Осыған байланысты қай тілді меңгерсек те оны әдемі ,таза, шебер сөйлеуіміз керек.
Тыңдаушымызға ойымызды әсіресе жеткізе білуіміз қажет.
Басқа тілдегі мақал-мәтелдерді біліп түсіну-бұл тілді жақсы меңгеруге көмектесіп қана қойма,сонымен қатар басқа халықтың ой- бейнесін және мінез-құлқын түсінуге үлес қосады,дәнекер болады.Мақал-мәтел,нақыл сөздер тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры .
ІІ.Негізгі бөлім
«Мақал-мәтел сөз мәйегі»
Мақал-мәтелдер –сөздік құрамының халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,қарым-қатынаспен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын көңілді ойды шебер де ұтымды жеткізетін,қысқа әрі нұсқа тұжырымдама жасайтын,мән-мазмұнға байланысты бөлігі.
Ә.Қайдар: «Кез-келген эпостың,ұлттың тілінде оның басынан өткен бүкіл өмірінің өрнегі жатыр.Халықтың яғни эпостың ,ұлттың ұлыстың тілінде оның басынан өткен бүкіл өмірінің өрнегі жатыр. Халықтың яғни эпостың шын мәніндегі құбылыстың аты,жөні ,сыр – сипаты қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып,салт-санамен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәріде кейінгі буындарға тек тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестері,фразиологизмдер ен мақал-мәтелдер арқылы жетіп келуі мүмкін-деп өз тұжырымын айтқан болатын.юю
Мақал-мәтелдер қай халықтың жан дүниесінің,тыныс-тіршілігінің айнасы ;байлығын танытып қана қоймайды.Оның уақыт озған сайын құны артпаса,арзымас қазына екенін де сездірер белгісі.
Кез келген халықтың даналығы мен рухы сол халықтың мақал-мәтелдеріне анық көрініс береді.
Ал басқа тілдегі мақал-мәтелді біліп түсіну-бұл тілді жақсы меңгеруге көмектесіп қана қоймай,сонымен қатар басқа халықтың ой- бейнесін және мінез-құлқын түсіндіруіне көп үлес қосады,дәнекер болады.
Мақал-мәтел,нақыл сөздер тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры.Шетел тілін үйрену үшін мақал-мәтелдерді жаттап,аударма жасаудың көп көмегі бар.Қай елдің мақал-мәтелдерін алсақ та,барлығының басты ерекшелігі тәрбиелік маңыздылығы.
Тақырыпқа сәйкес ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақша баламасын табу арқылы шетел тілін үйренуіме елеулі көмегін көрсетті.
Иә, ХХІ ғасыр бүкіл әлемнің тұтасымен даму заманы .
ХХІ –ғасыр адамды ол әлбетте белсенді және жан-жақты болу дегеніміз,ол басқа дамыған елдердің мәдениетін ,оның ішінде өзменталитетімізге сай келетін жақсы жақтарын ,еліміз болса әлеуметтік экономикалық,саяси ақпарат және технологиясын алмаса білуі.Ал мұның маңызы шет тілдерін үйренуде жатыр.
Қай тілді меңгерсек те сол тілді болмасын,сол тілдің көркемдігін ,нақышын беретін шырайы.
Екі тілде де мақал-мәтел халықтың әлеметтік шаруа
шылық,рухани өмірінің бар саласын қамтиды.
Зерттеу барысында мақал-мәтелдерді бірнеше топқа сараладым.
а) Адам және оның қасиетіне байланысты мақал-мәтелдер
ә) Еңбек және кәсіп туралы
б)Ғылым-білім туралы
в)Денсаулық туралы
г)Тіл өнері
д) Достық ,жолдастық туралы
Адам және оның қасиеті
Human being and human nature
1.A good beginning makes a good ending
2.All is not gold that glitters
3.Four eyes see for than two
4.One man,no man
5.Half a loaf is better than no bread
6.Don’t cross the bridge before you come to it
7.Forewarned is protected
8.A man can’t live without other man
9.There is no life without unity
10.Handsome is that handsome does
11.Cut your coat according to your cloth
12.Appearance is deceitful
13.Learn from clever, avoid fool
Work and labour. Profession
Еңбек және кәсіп туралы
1.Art is long, life is short
2.In doing the learn
3.As you sow ,you shall mow
4.A stitch in time saves nine
5.Business-before pleasure
6.No pains, no gains
7.A tree is know by its fruit
8.Little stroks fell great oaks
9.The end crowns the work
Science and knowledge
1.Knowledge is power
Білім -қуат
2.live and learn
Оқусыз білім жоқ,білімсіз күнің жоқ
3.Where is a will there is a way
Іздеген мұратына жетер
4.Power is knowledge, knowledge is in the books
Күш білімде,білім кітапта
5.Clothes don’t beauty a man but knowledge
Адам киіммен емес,біліммен көрікті
6.So many men ,so many minds
Көптің ойы кеменгер
7.Science is sea, knowledge is ship
Ғылым – теңіз,білім- кеме
8.Book and science is a teacher without tongue
Кітап пен ғылым –тілсіз мұғалім
9.Life is short ,art is long
Өмір қысқа ,өнер мәңгі
10.Learn wisdom by the follies of others
Көргеніңді көңілге түй
Language and speech
Тіл . Тіл өнері
1. Actions speak louder than words
Адамды сөзінен емес,ісінен таны
2.A closed mouth catches no flies
Үндемеген үйдей бәледен құтылады.
3. First think ,then speak
Айтылған оқ атылған оқпен тең
4. All roads lead to Rome
Қызыл тіл Римге жеткізер
5.The language is a key of mood
Тіл-көңілдің кілті
Friend and Friendship
Дос және достық туралы
A friend to all is friend to none
Досы көппен сыйлас досы азбен сыйлас
2.Friends eye is a good mirror
Дос көзі – шынайы айна
3.A friend in need is friend indeed
Дос адалы түзде белгілі
4.You know a man by his friends
Адамды досына қарап таны
5.Old friends and old wine are best
Ескі дос есіңде жүрсін
Денсаулық туралы
About health
1.Health is better than wealth
Денсаулық –зор байлық
2.Take a hair of the dog that bit you
Неден ұшынсаң ,сонымен емдел
3.Custom is a second nature
Ауру қалсада ,әдет қалмайды
4.Every heart knows its own bitterness
Әркімге өз ауруы батады.
5.If each would sweep before his own door
He should have a clean city
Тазалық бар жерде ,денсаулық бар
6.Agues come on horseback but go away on foot
Кесел батпандап кіріп,
Мысқылдап шығады
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді қазақ тіліндегідей өн бойында поэзияға тән жинақтық,үнділік-саздылық ұйқас –ырғақтылық байқалды.
Онда басы артық бір сөз болмайды.Барлығы өз орнында, екшеленген сұрыпталған,жылдам біріккен формасына сай.
Қазақ –ағылшын мақал-мәтелдердің туа және ауыспалы мағынасы болады. Төмендегі мақалдар тура мағынасында
Time and tide wait no man
Уақыт ешкімді күтпейді
No news – good new
Жаңалықтың жоғары-жақсы жаңалық
Better late than never
Ештен кеш жақсыan
Never put off till tomorrow
What you can do today
Еріншектің ертеңі бітпес
Early bird catches the worm
Ерте тұрған адамның бір ісі артық
All are not saints that go to church
Мазарға барғанның бәрі молда емес
Кейбір мақалдарға айтпақ ой астарлы мағынада ишарамен берілді.
Love me, love my dog
Мені жақсы көрсең,итімді де жақсы көр
English house is his castle
Өз үйім ,кең сарайлы боз үйім
One drop of poison spoils the whole fun of wine
Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді
Every thing is good in its season
Әр нәрсенің өз уақыты бар
All is well that ends well
Басы қатты болса,аяғы тәтті болады
There is no smoke without fire
Жел болмаса , шөптің басы қозғалмайды
A drowning man will catch at a straw

Суға кеткен тал қармайды
After dinner comes reconing
Қыс шанаңды ,жаз арбаңды сайла
Honey is not for the ass’s mouth
Талғамы жаман татымдыны сасытады.
Every cook praises his own broth
Сиыр баласын торпағым дер,
Қарға баласын торпағым дер
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар болсақ,оларды жинау ,жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байқаймыз:бірінші кезең –ХІХ ғасырдың екінші жартысы.Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап,қағаз бетіне түсіріп,жеке басылым ретінде шығару жұмыстарды жүргізілген болса,екінші кезең мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда болуымен сипатталады.Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов
Қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап,баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе тұрғысынан алғанда,1874 жылдардан бастау
алды. Алғашқы жинақ Ш.Ибрагимовтың құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе,Ы Алтынсарин 1879 жылғы «Қырғыз хрестоматиясы» атты еңбегіне ел аузынан жинаған қазақтың алпыс жеті мақалын кіргізіп,1906 жылы Орынборда жарық көрген христоматияның екінші басылымына ел аузынан жинаған қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа бөліп жариялаған.
Халық мұрасын жүйеге келтіру ,насихаттауда зор үлес қосқан
Танымал ғалым Ә. Диваев .Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы жеке кітапша етіп,В.И.Ильиннің баспаханасынан типографиялық әдіспен жариялатқан.
Ал,1927 жылы Ә.Диваевтың құрастыруымен қазақ мақал-мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді .
Халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпы халық қорды ұрпақтан –ұрпаққа жеткізуде Ө.Тұрманжановтың қосқан үлесі мол.Ол баспасөз беттерінде ,жинақ ,кітапшаларда бұрын-соңды жарияланған және әдеби –тарихи мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен мәтелдерін сұрыптап жүйеге келтірген.Ағылшын тіліндегі жалпы халықтық мұраны жинақтап,жариялау жұмыстары сонау көне ғасырдан қалыптасқан,күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді.Тарихи деректерге сүйенер болсақ,өте көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын алғашқы “Book of Proverbs in the Old Treatment” атты топтама бесінші ғасырда жарық көрген.бұл жинаққа өте көне ағылшын мақал-мәтелдері енген.Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене араласып,зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дизидериус Эрасмустесімімен тығыз байланысты.Ротердамда дүниеге келіп,өз заманының ең ұлы да оқымысты ғылымдарының бірі атанған Дезидериус Эрасмус бүкіл Еуропаны түгелге жуық аралай жүріп, ағылшын мақал-мәтелдерінің жинағы құрастырылған.Оның 1500 жылы «Collectapea»(818 ММ) ,1508 жылы Венецияда Chiliades (3260 ММ) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында толықтырылып қайта басталып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдарының бірі Джон Хеуд өзінің алғашқы «A dialogue Containing the number in effect of all the Proverbs in the English Tongue» атты еңбегін 1546 жылы кейінгілерін 1550-1560 жылдары бастырылып шығарды.Сондай-ақ 1610-1680 жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары ,атап айтқанда 1612 жылы ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe ' Bibliotheca Scholastica Insthctissima or ,a Treasurie of Ancient Abagies, and Scholastiosh Proverbes ‘, 1639 жылы пастор ДжюКларктың Paroemiologia Anglo –Latina ,1659 жылы Дж.Хаузльдің «Proverbs» атты еңбектері жарық көрді
Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар толықтырылып,қайта бастырылып отырды.Джеймс Кэлли «Complete Collection of English Proverbs» 1721 Томас Фуллер Gnomologia: Adagies and Proverbs 1732 Bohn H.G.Bohn’s A Hand –book of Proverbs,1855 Уиллифм Кареу Хазилит «English Proverbs and Proverbial Phrases» 1929,1935 жылы ағылшын мақалдарын қамтыған Оксфордтық сөздіктің «The Oxford Dictionary of English Proverbs» деп аталған алғашқы нұсқаны жарық көрді.Уақыт өте келе бұл сөздіктің толықтырылған нұсқалары бірнеше мәрте басылып шыққан.
Америка Құрама Штаттарында да осы мақсатта бірқатар жұмыстар атқарылды.Әсіресе,Бэнджами Франклиннің Poor Richard’s Almanack (1733,1758),Буртэн Стэвэнсонның «Book of Proverbs,Maxims and Familiar Phrases» (1949) еңбектерінің маңызы өте зор.
Қорытынды
Сөз өрнегі
Мақал-мәтелдер халық тарихы,оның әлеуметтік тіршілігі,ақыл-өнегесі,даналығы мол көрініс тапқан,ой дәлділігімен,ықшамдылығымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады.
Параллелизм құбылысының орын алуына байланысты мақалдардың дені егіз жолды,қос тармақты болып табылады.
Сондай –ақ үш тармақты ,төрт тармақтыларыда кездеседі.Мақалда айтылатын ой не туралы ,не астарлы түрде беріледі және көп жағдайда үлгі ,өнеге,өсиет айтуға құрылады.Ал мәтел,сөз тіркесі қалыптасқан нақышты орамды сөйлемше түріне келіп,көңілдегі ойды емеурін арқылы жеткізеді және нақты тұжырым қорытынды пікір жасалмайды.
Мақал-мәтелдердің тұрғысының тұрақтылығы мен тілде бұрыннан «дайын» материал ретінде қолданылатын сипаттары оларды фразеологизмдер қатарына қосып,осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Мақалдар тілдегі қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді: тура мағынада және ауыспалы мағынада қолданылатын тұрақты тіркестер.Бірқатар қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы және мағынасы тұрғысынан өзара сәйкестіктері байқалады,абсолютті эквивалент, яғни теңбе-тең балама түрлері де кездеседі.
Ағылшын мақалдары көбіне бір сөйлемнен ғана құрылса,қазақ мақалдарының басым көпшілігі екі не бірнеше тармақты болып келеді.Қазақ мақал-мәтелдеріндегі айтылап ойдың басқа бір жағдай ,не құбылыспен салыстырыла жеткізілуін тілдік ерекшеліктер санатына жатқызуға болады.
Қазақ мақалдарының белгілі бір ұйқасы дыбыс үндестігі,тұлға сәйкестігі және мағына үйлесімділігі тәрізді шарттарға негізделіп құралуы қазақ халқының ертеден шешендік өнерге ,ақындыққа ерекше көңіл бөлумен байланысты.
Ағылшын мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы қасиетті кітап Інжілден В.Шекспир сынды ағылшын классикалық әдебиетінің ұлы тұлғаларының шығармаларынан,халықтық аңыз әңгімелерден бастау алды.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің қайнар көзіне байланысты негізгі айырма мынада:Қазақ мақал-мәтелдерінің көлемді бөлігі қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады,ауызша таралған мақал-мәтелдер жетекші орында емес.Сондай-ақ Шекспир сынды классиктердің қаламынан туындаған бейнелі тілдік бірліктер ерекше орын алады.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің құрамында елді-мекендердің атаулары мен кісі есімдері жиі кездеседі.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» 7-том Алматы Ғылым 1983ж
2.Ақыл көзі Алматы жазушы 1990 ж
3.Дессертациялық автореферфт Қабден Мақсат
4. «Халық даналығы» әбдуәли Қайдар.Мақал-мәтел туралы пікірі
5.Қазақ мақал-мәтелдері құрастырған:Ж.Дәуренбеков. Алматы .2001 ж
6. «Сөз мәйегі», «Даналардан шыққан сөз » мақал-мәтелдер жинағы М.Әлімбаев
7. «Ағылшын тілі мектепте» Республикалық ғылыми әдістемелік журнал №3 2009,№5 2010
8. Ағылшынша-қазақша сөздік
9. «Қазақ,орыс,ағылшын ,неміс тілдеріндегі мақал-мәтелдердің мағыналық ұқсастығы және тәрбиелік мәні» .