. Материал туралы мәлімет: Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Еркіншілік аулылы, Павловка орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі Төлегенова Б.Б.

Тақырыбы: “Салалас құрмалас сөйлем”
Мақсаты: 1. Білімділік: Салалас құрмаластың өзіндік белгілерін таныту, олардың баяндауыштары тиянақты формада (үш жақтың біреуіндегі) етістік пен есім сөздердің бірі болып келетін, өзара жалғаулық шылаулар, интонация, орын тәртібі арқылы байланысатынын меңгерту.
2. Дамытушылық: Өтілген білімді жинақтау, қорытындылау, білімдерін өз беттерімен бағалай, саралай білуге, ереже-қорытындылар шығаруға, өзіндік көзқарасын танытып, пікір айтуға баулу.
3. Тәрбиелік: Салалас құрмаластың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жазбаша жұмыстарда сол ерекшеліктерді басшылыққа ала білудің практикалық жолын үйрету. Тиянақты жүйелі, мәдениетті сөйлей білу дағдыларын қалыптастыруға еңбектену. Сауатты да салауатты ұрпақ болуды үлгі тұту.
Әдісі: Сұрақ – жауап, электронды оқулық, А.Ж.Қараевтың «Деңгейлеп, саралап оқытуы».
Сабақтың түрі: аралас.
Пән аралық байланыс: информатика.
Қосымша материалдар: дидактикалық материал, сызба, кәртішкелер, интерактивті тақта.
Сабақтың барысы:
I.Ұйымдастыру.
1. Оқушылардың сабаққа әзірлігін бақылау.
2. Оқушыларды сабақтың тақырыбы, мақсатымен таныстыру.
Үй тапсырмасын тексеру. Оқушылардың өтілген білімді меңгеруін, таным – ізденістерін, қабілеттерін бақылау.
1.Тақтаға 4 оқушы шығару, тапсырма беру.
а) Қандай сөйлем?
Ол басында қатты қарсылық білдіріп еді, дегенмен көптеп – көлемдеп көндірдік. (М.Ә.)
ә) Әр сыңары қалай байланысқанын түсіндір. Қоршаудағы сөзге фонологиялық талдау жаса. Ана төсегіне жатып та қалған, сондықтан Мараттың бетін көрмедім.
б) Тиісті тыныс белгісін қойып жаз. Ұшқыш та жаралы командир де өлді. Оларды әкеле жатқан адам ғана тірі қалыпты.
в) Сөйлемді сатылай комплексті талдау. Абай қашан да халқымен бірге, адасқанда алдымызда, қамыққанда қасымызда.
г) Ортадан төмен оқитын оқушыға кәртішке беру.
1. Мәтінді көшіріп жаз да құрмалас сөйлемнің астын сыз.
II. Тұрлаулы мүшелердің астын сыз. Төле би әуелі таластың төркінін сұрады. Қазыбек би 14 жасында қалмақ еліне барды.
2. Үйге берген 94 – жаттығудың орындалуын тексеру.
а) Жай сөйлемдерді құрмалас сөйлемге айналдырып жаз. Анадан туған әр адамның жүрегінің түбінде достық пен махабаттың ұрығы жатады да жерге түскен әрбір ұрықтың өнуі үшін күннің нұры қажет. Жолдастық достыққа жеткізер, адал достық асыл махаббатқа апарар. Тірек сөздер: достық жатады; күннің нұры қажет; уақыт керек; бүршік жаруға; жолдастық басталады; достық апарады.
III. Өткен сабақты пысықтау. Мәтіннен құрмалас сөйлемді табу.
а) Ат қою. Халық баласына жақсы ат қоюға тырысқан. Ырым етіп бұрынғы батырлар мен ақындар, шешендердің де атын қояды. Қаныштың әкесі туғанда атасы Сәтбай сегіз серіні әдейі шақырып, баласының атын қойғызған.
Тест сұрақтары. (шағын)
1. Жалпы есімді тап.
а) көл ә) Жанар б)Айман
2. Айылын жинау. Тіркестің түрін ажыратыңыз.
а) жанасу ә) тұрақты тіркес б) қиысу
3. Жұрнақ жалғанған сөзді тап.
а) қамқоршы ә) әкеміз б) ауылда
4. Сапалық сын есімді табыңыз.
а) малды ауыл ә) сүтті сиыр б) үлкен үй
5. Туынды сөз тіл білімінің қай саласына жатады?
а) фонетика ә) лексика б) морфология
6. Үстеу мағынасына қарай неше түрге бөлінеді?
а)7 ә)6 б)3
7. Жай сөйлем түрін анықта.
Марат ағай кеңес беріп отырады.
а) жалаң сөйлем ә) жайылма сөйлем б) атаулы сөйлем
8. Бейнелеуіш сөзді көрсет.
а) ала – жаздай ә) үлкен – кіші б) жалт қарады
9. Антонимдерді көрсет.
а) оңай, қиын ә) түзу, тура б)аштық, аш
10. Бастауышы жоқ сөйлемді тап.
а) жақты сөйлем ә) жалаң сөйлем б)жақсыз сөйлем
IV. Жаңа сабақ. Салалас құрмалас сөйлем.
1. Түсіндірмелі жазу.
Жай сөйлем. Құрмалас сөйлем.
1. Қатты жел тұрды. Қатты жел тұрды, теңіздің толқыны күшейді.
2. Теңіздің толқыны күшейді.
(Салыстырмалы түрде түсіндіріледі)
ә) Айгүл аттан түсіп еді, су қайта таязданып қалғандай еді.
Баяндауыштарына назар аударады
(1-ші ж.с. баяндауышы=2-ші ж.с. баяндауышы)
б) Жай сөйлем. Жалғаулықты.
Мен уақытты көп оздырмадым , , 1. Мен уақытты көп теңізге түсерліктей
оздырмадым. бір үлкен қайық
2. Теңізге түсерліктей жасауға кірістім.
бір үлкен қайық жасауға кірістім.
1. Не арқылы байланысқан?
2. Ереже қорытамыз
(с.қ. сөйлем деген не?)
в) Бірыңғай мүше. Салалас құрмалас сөйлем.
1. Күндіз , түнде Қарт сарқылы келген
де жол жүруге болмайды. қою шайды ұрттап
жіберді , ол
кесені дастарқанға қойды.
Айырмашылығы неде?
3. Тақтаға сызба ілінеді
Мағыналарына қарай бөлінетін жалғаулықтар.

1
Ыңғайлас
мәнді 2
Қарсылықты
мәнді жалғау 3
Себеп –
салдар мәнді 4
Талғау
мәнді 5
Кезектес
мәнді
да, де,
та, те,
және. бірақ,
алайда, дегенмен,
сонда да,
әйтсе де. өйткені,
себебі,
сондықтан,
неге десеңіз. не, немесе,
я, яки, не болмаса. кейде,
бірде,
біресе.

4. Кітаппен жұмыс 96 – жаттығу
1. Мақал – мәтелдердің екінші сыңарын ойлап тауып жазу.
2. Салалас құрмалас сөйлемді бірыңғай мүшелі жай сөйлемге айналдыру.
5. Интерактивті тақтадағы тапсырманы орындайық
Салалас құрмалас
сөйлемнің дұрыс
немесе бұрыстығын анықта.
Биыл қыста суық болып, қар аз жауды. (бұрыс)
Бос орынға керекті
шылауларды қою.
Далада жел соғып тұр сіркіреп жаңбыр жауып тұр.
Екі жай сөйлемнен
салалас құрмалас
сөйлем құрастыр.
1. Мен үндемедім.
2. Өз пікірімде қалдым.
Мен үндемедім, өз пікірімде қалдым.
Сөйлемді аяқта.
Балалар жылы киінді де, коньки тепті.
Жалпы тапсырма.
1. Құрмалас сөйлемді жай сөйлемге айналдырып жаз.
Күн бата шұбартып мал шеті де көрінді, боран да үдеңкіреп кетті.
1. Күн бата шұбартып мал шеті көрінді.
2. Боран үдеңкіреп кетті.
6. Астана-әсем қала (Интерактивті тақта арқылы қалаға саяхат жасаймыз)
7. Қандай әсер алдыңдар? (эссе)
Ойларыңды жаз, ішінде салалас құрмалас сөйлем болу керек.
8. Оқушы білімін Қ.Бітібаеваның “Өзін – өзі бағалау” тәсілін пайдаланамын.
№ Оқушының
аты - жөні Өзін – өзі
бағалау Сынып
бағасы Мұғалім
бағасы Қорытынды
баға

9. Үйге тапсырма.
1. Ереже жаттап, өткен сабақтарды қайталау.
2. Көркем әдебиеттен үш салалас құрмалас сөйлем жазу.
3. Еңбек туралы мақал – мәтел жазу.
Оқушы тапсырмасының орындалуы.
1. “Ана” сөзіне фонологиялық талдау.
ана
жуан буынды сөз
а-на сөзінде 2 буын бар.
тасымалданбайды
екпін соңғы буындағы а дыбысына түседі.
буын арасында үндестік бар.
кім?
зат есім, дара негізгі, жалпы, деректі.
Сатылай комплексті талдау.
Абай қашанда халқымен бірге, адасқанда
алдымызда, қамыққанда қасымызда.
Айтылу мақсатына қарай: хабарлы.
Құрылысына қарай: құрмалас.
Байланысу түрлері мен тәсілдері:
а) Абай халқымен бірге-қиысу, тәсілі орын тәртібі арқылы;
ә) Абай алдымызда-қиысу, орын тәртібі;
б) Қашанда халқымен бірге-меңгеру, жалғаулықты;
в) Адасқанда алдымызда-меңгеру, жалғаулықты;
г) Абай қасымызда-қиысу, орын тәртібі;
д)Қамыққанда қасымызда-меңгеру, жалғаулықты.
Морфологиялық талдау:
а) Абай – зат есім, дара, негізгі, жалқы, жанды, деректі, нақты;
ә) Қашанда – мезгіл үстеу, дара, туынды, жатыс септігінің көнеруі арқылы;
б) Халқымен бірге – зат есім, дара, негізгі, жалпы, жанды, дерект і, нақты, “ы”-тәуелдік жалғауының үшінші жағы, -мен, -көмектес септігінің жалғауы, бірге-септеулік шылау;
г) Адасқанда-адас-етістік, дара, негізгі, болымды, салт, -қан-есімшенің жұрнағы, -да-жатыс септігі;
ғ) алдымызда-алды-зат есім, дара, негізгі, жалпы, жансыз, дереукті, нақты, -ымыз-тәуелдік жалғауының бірінші жағы, көпше түрі, -да-жатыс септігінің жалғауы;
д) қамыққанда-қамық-дара, негізгі, болымды, салт етістік, -қан-есімшенің жұрнағы, -да-жатыс септігі;
ж) қасымызда-қас-зат есім, дара, негізгі, жалпы, жансыз, деректі, нақты, -ымыз-тәуелдік жалғауының бірінші жағы, көпше түрі, -да-жатыс септігінің жалғауы.
3. Ішінара фонетикалық талдау.
Халқымен
Хал – бітеу бын
қы – ашық буын
мен – бітеу буын
Халқы+мен-буын үндестігіне бағынбайтын қосымша.
халқ+ы+мен, кейінді ықпал.
Лексикалық талдау
а) Абай-тура мағынада, адам есіміне берілген атау;
ә) қашанда-мезгіл ұғымын білдіретін сөз;
б) халқымен-тура мағынада, адам тобына берілген атау;
в) бірге-қатыстық мағына;
г) адасқанда алдымызда-ауыспалы мағынада;
ғ) қамыққанда қасымызда-тура мағынада.
Астана – әсем қала.
Тауып тыңнан текті жол,
Сағат сайын өсті ол.
Әлемді жалт қаратып,
Шуақ нұрын төкті мол,-деп жырға қосқан әсем қала Астанамыз ажарлануда. Әл-Фараби бабамыз жер бетіндегі қалаларды екіге бөліп қарастырған екен. Бірін-жасампаз қала, екіншісі-әсемпаз қала. Арқа төсіндегі әсемпаз қала қатарында. Күн сапан көркейіп, ай санап арайланып, жыл санап жарқырап келеді. Астанамыз сол жасампаз қала қатарында. Айбыны асқақ көк тіреген шыңдары көз қызықтыратындай әсем де сұлу, көрікті де сымбатты қала. Аспанымен адасқан биік ғимараттар көздің жауын аларлықтай. Қаншама адамдардың еңбегімен салынған хан сарайындай үлкен демалыс үйлері, балалар демалыс паркі, “Думан” балықтар орталығы бәрі-бәрі еріксіз таңғалдырады. Астананың сұлулығын тағы бір дәлелдейтін биік бәйтерегі, кең көшелері, кешке қаланы сұлуландыратын жарқыраған шамдары қаламызға ерекше бір көркемдік сыйлап тұрады. Мейірімді қолдармен бапталған хош иісті гүлдері, жан-жағына су шашатын шаң-тозанды басатын фонтандары демалып барған адамдарға ерекше бір көңіл-күй сыйлап, бойыңа күш-қайрат қосады.
Төкті оған нұрын дала,
Астана-сұлу қала.
Біз оны анамыздай,
Сүйеміз шынында да,-деп ақындар жыр өрнегіне қосқан қаламыз қашанда жарқырай берсін! Астанамыз асқақтап, еңсеміз биіктей бергей! Еліміздің ертеңі мен болашағы бас қаламыздың қолында. Елбасымыз ерлігімен, Астанамыз сұлулығымен біз үшін мақтаныш. Сондықтан ертеңімізге сеніммен қарайық.
Астанам – бас қалам,
Жайдарлы қалам, жас қалам.
Өркендеп мәңгі өсе бер,
Мақтанышымсың бас қалам!
Астана қаласынан алған әсерім.
Астана – сәулеті жағынан, халықтың көз қуанышына, ұлттың мақтанышына айналған айбарлы қала. Арқа төсінде бой көтерген ертегідей аңыз қаланы әлем мойындады, Астана қаласы жыл өткен сайын жаңарып, жасарып, көріктене түсуде. Аспанмен бой таластырған зәулім ғимараттар бірінен соң бірі пайдалануға беріліп, көпшіліктің көз қуанышына айналуда. Қаламыздың сән-салтанаты жарасып-ақ қоймай, рухани өмірімізде үлкен бір жаңарудың белең алғаны айқын сезілді.
Астана – әр адам үшін арманға асқақтатар қала. Себебі, мен демалыстарымның бірінде бұл қалаға барғанымда ерекше әсерге бөлендім. Әр көргеніме таң тамаша болдым, көптеген қызыққа баландым. Көре отырып, оның қыры мен сырын түсіне білдім. Мысалы, президентіміздің Ақордасы, балалар үшін жасатқан – су астындағы балық, төбесі көкке жеткен – Бәйтерек, Жасөспірім саяжайымен көмкерілген – Астана, әсем орда ретінде әр адамның жүрегінде сақталады.
Міне, осындай, әр адамға ерекше әсер берер, ертегідей аңыз қалада өз болашағымның бастауын тапқым келеді, тек осы қалада қалаған мамандық иесі болу, ол менің өмірлік арманым. Сондықтан да осы бастан: “Астана – менің болашағымның алтын бесігі”,-деген ойдамын. Менің жарқын келешегімнің куәсі – “асқақтаған, айбырлы да әсем” – Астана қаласында екендігіме емірене мақтанамын, қуанамын. Сол үшінде:
“Болашақтың куәсісің – Астанам,
Өзің жайлы тебірене толғанам...
Ойлансам да асқақтаған қаланы,
Ерекше бір сезімге баланам.
Сен жайлы жете білем ақ-ордам,
Жетуге әрқашанда асығам.
Білімімнің шыңына бір жетуге,
Өзіңнің қуатыңа баланам”,-дегім келеді. .