. Алматы облысы, Көксу ауданы, Қызылтоған ауылы «Орталау мектебі» мемлекеттік мекемесінің психологы Керимбекова Эльвира Қалиахметқызы
Эмоция
Адамның танымынан ерекше орын алатын психикалық процестер түйсік, ойлау, ес, қиял, зейін әрқайсысы сыртқы дүние заттары мен құбылысын бейнелейтін форма. Бұл процестер айналамызды әр қырынан тануға,әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен заңдылықтары бар. Адам шынайы өмірді тек танып қана қоймайды, оған өзінің қатынасын да білдіріп отырады, ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы көреді, екіншісі біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтқанда өз қажеттеріне қарай айналасына түрлі көңіл – күйін білдіріп отырады. Адамға күш беретін, әрекетке ұмтылдыратын,көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың баяу салған түрлерін астаникалық деп атайды. Шамадан тыс күшті тітіркенгіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрыса, берекесі кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді. Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады. Оның алғашқы көрінісін мазасыздану кезеңі дейді. Организімнің күшті тітіркенгіштерімен айқасқа түсуін күш салу немесе зорлану кезеңі деп атайды. Адам сырттан келетін әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер нерв жұйесінің жұмысына да, дене күшіне де нұқсан келтіргендіктен адам өзінің сыртқы ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыруы қажет. Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп отырады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш , сүйіспеншілік, көңіл-қоштың осындай эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар деп делінеді. Бұлар – белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б жатады. Осы айтылғандармен қатар қарапайым және күрделі эмоциялар болып бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттіліктерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бір ерекшелік – оларда сан алуан қозғалыстар болып отырады. Ч.Дарвин осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстың біразы біздің ерте кездегі ата-бабаларымыздың біразы біздер сияқты тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін айтады. Мәселен қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын түйіп булығады, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-тарс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы бар. Жоғарыда келтірілген мысалдан жаумен айқасқа түсейін деп тұрған адамның келбетін, даярлық белгісін байқауға болады. Эмоциялық жағдайлар адамның дем алу, қан айналу органдарына өзгерістер түсіретін, бет әлпеті мен (мимика) бүкіл дене қимылдарына (пантамимика) сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясына да өзгерістер енгізетіндігіне дәлелдейтін мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып, түсі бұзылады, қозғалыстары байаулап не мүлде тоқтайды, денесі дірілдеп, қалшылдайды, шашы үрпейіп, көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, тынысы өзгереді, бүкіл денесі қалтырап, салқын тер шығады. тіпті орнынан қозғала, сөйлей, даусы шықпай қалатын кездері болады. қорқыныштың жеңіл түрі тынымсыздану, ауыры-үрей ұшу. Эмоциялық жағдай кезінде адамның денесінен байқалатын әр түрлі мәнерлі қозғалымтарды Абай өлеңдерінен көп кездестіруге болады.
Күрделі эмоциялардың бірі – көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңіліне кірбең кіру, ызалы, түсі суық т.б. дан ажыратады. Адамның көңіліне қоршаған орта әсер етіп отырады. Егер оның қызыметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болма, көңіліде көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, нерв жүйелерінің ерекшлеіктері де әсер етеді. Сондықтан да «Көңілсізден күлкі шықпас», «Адам көңілден азады» деген мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік- жігері күшті, рухани өмірінің мазмұны бай, адамадар тіпті ауыр жағдайларда да көңілді жүреді. Оптемист, жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау, ерік – жігері күшті, қажырлы адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін олар іс-жүзінде көсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір сүруге қолайсыз кездерде де көңілді ырқына жіберуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуыжұмыс қабілетін арттыруға, адамның жеке қасиетінің жақсы саналарына байланысты екені жақсы аңғарылады. Өз көңілін меңгере білу – мұғалім үшін аса қажетті сипет. Төменгі сынып оқушыларының мұғалімінің қасы мен қабағына қарап отыратыны белгілі. Егер мұғалім көңілсіз, кірбің болса, оқушылардың оқу материалдарын меңгеруіне қолайсыз әсер етеді. Эмоцияның бір түрі – аффектер. Аффектер дегеніміз қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі. Аффектер кейде адамның бүкіл психикалық кейпін бұзып, мәнерлі қозғалыстарға толы, ерік күшінің әлсіреу жағдайында өтеді. Аффект кезінде адамның «есі шығып» кетпейді. Дені сау адамдарда болатын аффектерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бұл адамның өзін меңге алуын, ерік тәрбиесінің кемістігі. Ерік жігері күшті адам мұндай ұшқалақтыққа қарамайды. Ондай адам не істесе де ойланып істейді. «Адам ісі ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсіздің қылығы өле көрмек» деп Абай дұрыс айтқан. Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың аффектілерінен ажырату қажет. Бұндай аффектілер ми қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал жүйесінің реттеуіштің ролікемігендіктен болады. Аффектілерді тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе. Құмарлық – бойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыратын күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен бағаланады. Егер дүние ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десе, бақ құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық дейміз. Адам реалды дүниені тек танып қана қоймайды, оған өзінің қатынасын да білдіріп отырады, ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы көреді, екінші біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтқанда, өз қажеттеріне қарай айналасына түрлі көңіл-күйін білдіріп отырады. Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылыдыратын, көтеріңкі сөздер мен эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың бояу, солғын түрлеріне астеникалық деп атайды. Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бірі жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл-күй. Эмоциялардың енді бір тобы жағымды не ұнамсыз эмоциялар деп аталады. Қорқыныш, қайғы, абыржу, үрейлену жатады. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттіліктерініңөтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы күрделі түрлеріне көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары күрделі. Құмарлық – адамның ойы мен әрекетінің .