. Қызылорда облысы, Қазалы ауданы

Тарих пәні сабақтарында
сандық көрсеткіштермен жұмыс

(мұғалімдерге арналған көмекші құрал)

Тұрғанбаева Зибаш
№93 орта мектептің тарих пәні мұғалімі

2010 жыл

-36-
§ 30. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы
1. Кестені толтыр:

Р/с Жылқының сипаты Шоқтығының биіктігі
1

2

3

2. Кен бұдан 5 мың жылдай бұрын өндіріле бастаған. Ал қола дәуірінде кенді өндіріп, балқыту кең көлемде жүргізілген. Қола дәуірі нешінші мыңжылдықтар аралығын қамтығанын уақыт сызығына салып көрсет. Кенді өндіріп балқытуға дейін қанша уақыт өткенін есепте.

5 м.ж ІІІ м.ж ІІ м.ж 1 1 2010
Б.з.б Б.з
Есеп: 5 м.ж – ІІ м.ж = ІІІ м.ж
Жауабы: ІІІ мыңжылдық өткен.

3. Ежелгі заманда Жезқазған өңірінде шамамен 100 мың т.
мыс қорытылған. Успен руднигінде 200 мың т кен
өндірілген. Қай рудникте көп өндірілді және қанша т
артық (кем) өндірілген?
Жезқазған – 100 мың т Успен – 200 мың т
Есеп: 200 000 – 100 000 = 100 000
Жауабы: Успен руднигінде көп өндірілген. 100 мың т артық.
Жезқазғанда 100 000 т кем өндірілген.

-1-
Кіріспе

Қазақ елінің азаматтары әлем елдерімен, әсіресе экономикалық жағынан дамыған елдердің азаматтарымен тығыз байланыста болады. Осы жағдайда біздің жеткіншек ұрпақтың қай саладан болмасын, білім денгейлерінің олардан төмен болуы бүгінгі ұрпақ үшін кешірілмес күнә.
5 сынып оқушыларының тарих пәніне деген энтузиазмы жоғары. Демек оқушыларға тарих пәнін қызықтырып оқыту үшін барды дұрыс пайдалана алсақ, біздің ұрпақ өзгелерден кем білім алмайды.
Дамыта оқыту – педагогиканың мәңгі проблемаларының бірі. Ол педагогика ғылымымен бірге жасасып келе жатқан іргелі мәселелердің бірі.
Дамыта оқыту идеяларына мазмұндық-логикалық есептер мен тапсырмалар жүйесін құрастырдым және оларды оқушы зейінін, қабылдауын, қиялын, есте сақтауын, логикалық ойлау элементерін дамытуға бағыттадым. Оқушылардың білім, білік және дағдысын тексеру мен білімді пысықтау сабақтарынан басқа кейде сабақта да қолдануға болатын тапсырмалар жасадым. Кейбірі бағдарламадан тыс немесе өтілген материалдарға байланысты болмауы да мүмкін. Оның негізгі мақсаты – оқушыларды психологиялық тұрғыдан дамыту және олардың тарихқа деген қызығушылығын арттыру. Тарих пәніне бөлінген сағат саны аз болғанымен қажетті материалдарды тиімді пайдаланудың негізінде және материалдарды оқытудың әдістемесін жетілдіру арқасында жағдайдан шығуға болады.
Пән мұғалім ретінде үнемі бір келкі сабақ өткізу оқушыларды жалықтыратынын білдім. Мектепте тарих пәнін оқытуда қосымша материалдарды, деректерді, әсіресе

-2-

баспасөз материалдарын пайдалану оқушылардың ұғымдарының терең, жүйелі болуына әсер етеді.
Оқушы тың тарихи мәліметті жақсы меңгереді, есінде ұзақ сақтайды, өз тарапынан материалдар іздестіруге деген ынтасы артады.
Оқу пәнінің мазмұны сандық көрсеткіштермен құрылымдау, біріншіден-оқылып отырған саланы оқушылардың қабылдауын оңайлатса, екіншіден-қабылдау мен меңгеруді, зердені дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Тарих пәні сабағында есептер шығаруға болатынын, график, диаграмма, қима, кесте сызу оқушыларды таң қалдырып, пәнге деген қызығушылығын арттырады. Егер оқушылар оқылатын материал бойынша құрылымдық сызбаны өздері жасай алса, жаңа мағлұматты меңгеру дәрежесі жоғары болады. Сандық көрсеткіштермен жұмыс оқушылардың ойлау жүйесін дамытып, дарындылық қасиетін күшейтеді. Осы кітапшаны тарих пәні мұғалімдеріне әдістеме ретінде ұсынамын.


-35-

§ 28. Адамдар қауымындағы өзгерістер

1. Төбенің биіктігі 10 м. Оның шығыс беткейі – тік, ал батыс беткейі – жайдақ. Төбенің схемасын сыз.

10 м = 1 см
С Төбе

Б Ш

О

Б Ш
§ 29. Қола дәуірі тайпаларының мекендері мен мәдени
ескерткіштері

1. Обаның биіктігі – 2 м. Диаметрі – 30 м
Сызбасын сал.
30 м

2 м



-34-

Шартты белгілер:
С
шалғын

Б Ш

өзен, көпір
ОБ


Үңгір




аралас орман




тау

-3-

§ 1. Тарих ұғымы
Ғасыр мен мыңжылдықтар

Ғасыр деп – күнтізбе есебімен санағанда жүз жылды айтады. Мың жылды жүзге бөлсеңіз 10 ғасыр шығады. Ғасыр демей, мыңжылдық деп үш нөл қойып жазғаннан гөрі 10 ғасыр десеңіз әрі қысқа, әрі нұсқа. Әлем елдерінде тарихи уақытты ғасырмен санаудың жаңа есебі мықтап орнықққан.
Ғасырды есептегенде оның басы, ортасы, аяғы деген ұғымдар қолданылады. Мысалы, жаңа ғана аяқталған XX ғасырды алсақ, оның басы – 1901 жылдың 1-қаңтары,
ортасы 1950 жылдың 31-желтоқсаны мен 1951 жылдың
1- қаңтарының түйіскен жері. Ал ғасырдың аяғы 2000 жылдың 31- желтоқсаны. 2001 жылдың 1- қаңтары жаңа XXI ғасырдың басы. Енді бұны әрі қарай түсіну үшін тақта бетіне мына төмендегідей сызықты сызып көрсетемін.

01.01.1901. 1950.31.12.-1.01.1951. 1.12.2000.
ғасыр басы ғасыр ортасы ғасыр аяғы

1- ғасырдың жартысы – 50 жыл
Ғасырдың І жартысы – 1901 ж. Мен 1950 ж. Аралығы
Ғасырдың алғашқы ширегі – 25 жыл.
Ғасырдың соңғы ширегі – 1975 ж. Мен 2000 ж. Аралығы
Қазақстан тарихы пәнін алғаш өткен күні оқушыларды өздері туып- өскен атамекені – Қазақстан Республикасымен таныстырамын.
Тапсырма: Сандық көрсеткіштердің түрлерін ата: Қазақстанның табиғи кешендерінің ерекшелігі - Азия құрлығының ортасында орналасуы. Ол солтүстіктен
-4-

оңтүстікке 1600 шақырымға, батыстан шығысқа 1925 шақырымға созылып, 2717,3 мың шаршы шақырым немесе құрлық бетінің 1,8% пайызын алып жатыр.
Территориясы үлкен ауданды қамтитындықтан табиғи жағдайы алуан түрлі. Қыратты жазықтар (теңіз деңгейінен 500-600 м.) мен ұсақ шоқылар Қазақстан ауданының 50 % алып жатыр. Ойпатты жазықтарының (100-250м.) үлесіне
30%, ал тауларға (1000-4000 м.) -20% тиеді. Территориясының теңіз деңгейінен ең төмен және ең жоғары нүктелерінің көрсеткіштері 132 м-ден (Қарақия ойысы),
6695 м-ге (Хантәңірі) дейін орналасқан. 2004 жылдың
1-наурызындағы халық саны туралы деректер бойынша 14970,8 мың адамды құрады.
Жауабы: шақырым, пайыз, метр, жыл, сандар.

І.Ғасырды рим сандары түрінде жаз:

1-ғасыр – .......... 6-ғасыр - .............
2-ғасыр - ........... 7-ғасыр - .............
3-ғасыр - ........... 8-ғасыр - .............
4-ғасыр - ........... 9-ғасыр - .............
5-ғасыр - ........... 10-ғасыр - .............

ІІ. Рим сандарымен берілген ғасырларды араб сандарымен жаз:

Х - ............ XIV - ........... XV - .............
XI - ............ III - ............ XX - ..............
VI - ............ XVII - ........... V - ............. XXI- ............. XXX - .......... IX - .............

-33-

§ 26. Қазба жұмыстарының нәтижелері

1. Атасу қонысы. Өзімен аттас өзен жағасындағы дөңеске салынған қоныс. Сызбасын сал.



§ 27. Қола дәуірі адамдарының әдет- ғұрпы, діни түсініктері мен өнері.

Топографиялық диктант.
Ежелгі адамдардың жүрген жолын, шартты белгімен көрсетіп сызбасын сыз.
Неондерталь адамдар үңгірден шығып, оңтүстік- батысқа қарай жүріп, өзеннен өтті. Өзеннің арғы бетіндегі шалғындықты кесіп өтіп, аралас орманға келді. Алғашқы кездескен аңды найзамен ұрып алып кейін қарай қайтпақ болды. Оңтүстік- шығысқа қарай бұрылыс жасап, таудың етегін жағалай отырып өзенге жетті. Өзеннен өтіп үңгірге олжалы оралды.

-32-

§ 24. Қола дәуірінің негізгі сипаты

1. Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуына барлық жағдай жасалған уақытты уақыт сызығына салып көрсет.

ІІ м.ж ІІжар І м.ж.бас 1 1 2010ж__
Б.з.б б.з

Жауабы: б.з.б ІІ мыңжылдықтың ІІ жартысы мен І
мыңжылдықтың бас кезі

2. 1941-1945 жылдары болған Ұлы Отан соғысы туралы не білесің?

§ 25. Андронов мәдениеті

1. Алматы қаласының солтүстік - батыс жағында 170 шақырымдай жерде Тамғалы тау шатқалы созылып жатыр. Сызба арқылы көрсет. 170 шқ = 17 см

С Тамғалы


Б Ш
170 шқ
Алматы
О

-5-

ІІІ. Төмендегі жылдардың қай ғасырға жататынын анықта:

1812 ж - ........... ғ. 799 ж - .......... ғ. 1221 ж. - .......... ғ.
312 ж. - ........... ғ. 1111 ж. - .......... ғ. 4 ж. - ......... ғ.
1941 ж. - ........... ғ. 1761 ж. - .......... ғ. 605 ж. - ......... ғ.
2003 ж. - ........... ғ. 1672 ж - .......... ғ. 968 ж - ......... ғ.

Мысалы: 1791 ж. – XVIII ғ. аяғы.

§ 2. Тарихи уақыт өлшемдері

1. Б.з.б. 519-518 жылдары сақтар І Дариймен.соғысты, содан бері қанша жыл өтті?

519-518 1 1 2010
Б.з.б. б. з

Есеп: 2010+519 = 2529
Жауабы: 2529 жыл өтті.

2. 1219 ж. Монғолдар Отырар қаласын құлатты. Бұл қай ғасыр?

Жауабы: 1219 ж. – ХІІІ ғасырдың І жартысы немесе
алғашқы ширегі

-6-

3. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев 1845 жылы туған. Биыл ұлы Абайдың туғанына қанша жыл?

1 1 1845 2010
Б. З.б б.з

Есеп: 2010 – 1845 = 165 ж.
Жауабы: 165 жыл

4. 1991 жылы Қазақ елі өз тәуелсіздігін алды. Тәуелсіздік алғанымызға биыл неше жыл?

Есеп: 2010-1991 = 19 ж.
Жауабы: 19 жыл

5. І Петр патша 1700 жылы жаңа жыл санауын енгізді. Бұл нешінші мыңжылдық?

1 1 1000 1700 2000
Б.з.б І мыңж. ІІ мыңж. ІІІ мж.

Жауабы: 1700 ж. – ІІ мыңжылдық

6. Мұсылмандардың жыл санауының басы VII ғ. болып саналады. Содан бері қанша уақыт өтті?

Есеп: Қазір ХХІ ғ. XXI ғ. - VII ғ. = XIV ғ.
Жауабы: XIV ғасыр өтті.

-31-
§ 23. Мыстытас ғасырының (энеолит) археологиялық ескерткіштері
1. Ботай мәдениеті 15 гектардай жерді алып жатыр. 158 тұрғын үйдің жұрты табылған. 1-ші үйдің ауданы 20 шаршы метр 4 бұрышты және 2-ші үйдің ауданы 70 шаршы метр 8 бұрышты болып келеді. Сызып көрсет.

Есеп: 20 м 1 см = 10 м 20 м = 2 см
70 м 1 см = 10 м 70 м = 7 см
Есеп: 1 га = 100 м² тең болса, 15 га жер қанша м² ?
Жауабы: 15 га = 1500 м² Есеп: S = a*b 20 = 5*4


Бұл қандай бұрыш деп аталады?

70 шаршы метр үйдің сызбасы:

10 м
7 м 7 м


10 м 10 м

7 м 7 м
9 см
10 м
Жауабы: Көпбұрышты үй. Осыдан келіп киіз үй шығуы
мүмкін.

-30-

2. Неондертальдар алғаш рет өлген адамды жерлеген. Бұл
қанша мың жыл бұрын болған?

300 мың 100 мың 1 1 2010 ж

Б.з.б. б.з.

Жауабы: 300-100 мың жыл бұрын болған.

§ 21-22. Жаңа тас ғасырының (неолит) археологиялық ескерткіштері

1. Тас өңдеудегі жаңа әдістердің көмегімен жетілдірілген құралдардың астын 2 сызықпен, сүйек пен малдың мүйізінен жасалған заттарды 1 сызықпен сызыңдар:

Найзаның ұшы, балта, сүймен, түрен, ине, дәнүккіш,

тиек, шанышқы, тескіш біз.

2. Қараүңгір тұрағына сипаттама бер:

1. Табылған жері .................................................................
2. Табылған заттар ...............................................................
3. Тас пен сүйектен жасалған заттары ............................................................................................
4. Қолға үйретілген малдары .............................................
5. Аулаған аңдары ................................................................
6. Ыдыстары .........................................................................

-7-

7. Мұхаммед пайғамбар бұдан 1348 жыл бұрын Меккеден Мәдинеге қоныс аударған. Сонда пайғамбар қай жылы қоныс аударған?

Есеп: 2010 – 1348 = 662 ж.
Жауабы: 662 жылы Мәдинеге қоныс аударған.

8. Б.з.б 70 жылы жол бойына балбалтас қойылған. Өткен жылы оны музейге әкеліп қойды. Балбал тас жол бойында қанша жыл тұрған.?

70 1 1 2009 2010
Б.з.б б.з

Есеп: Өткен жыл – 2009 жыл. 2009 + 70 = 2079 ж.
Жауабы: 2079 жыл жол бойында тұрған.

9. Қайсы жыл бұрын және қанша жыл бұрын болды?
Б.з.б 60 жыл ма, әлде б.з. 60 жыл ма?

60 1 1________ __60_______
Б.з.б б.з.

Есеп: б.з.б 60 жыл + б.з.60 жыл = 120 жыл
Жауабы: б.з.б 60 жыл және 120 жыл бұрын болған.

-8-

10. Спартактың басшылығымен өткен көтеріліс б.з.б.
74 жылы басталды. Сонда ол бұдан қанша жыл бұрын болған? Көтеріліс б.з.б. 71 жылы аяқталды. Сонда ол бұдан қанша жыл бұрын аяқталған?

100 74 71 1 1 100 2010
Б.з.б б.з.

Есеп: 2010 + 74 = 2084 ж. 2010 + 71 = 2081 ж.
Жауабы: 2084 ж. бұрын басталған
2081 ж. бұрын аяқталған

11. 1962 жылы жер астында 2681 жыл жатқан қойма табылған. Сонда ол қойма қай жылы көмілген?

719 700 1 1 1962
Б.з.б б..з.

Есеп: 2681 – 1962 = 719
Жауабы: Қойма жерге б.з.б 719 жылы көмілген.

12. Күрделі рим сандарымен таныстыру:

I - 1 VI - 6 XX - 20 D - 500
II - 2 VII - 7 XXX - 30 M - 1000
III - 3 VIII - 8 XXXX - 40
IV - 4 IX - 9 L - 50
V - 5 X - 10 C - 100

-29-
§ 19. Қазақстанның табиғат жағдайлары
Номенклатура

Картадан көрсет:

р/с І топ ІІ топ
1 Батыс Қазақстан облысы Маңғыстау түбегі
2 Тәңірқазған тұрағы Ақтөбе облысы
3 Мұғалжар таулары Каспий теңізі
4 Шақпақата тұрағы Орталық Қазақстан
5
Балқаш көлінің
солтүстік жағалауы Батпақ тұрағы
6 Бұқтарма су қоймасы Шүлбі тұрағы
7 Шығыс Қазақстан Жетісу аймағы
8 Ертіс өзені Бөріқазған тұрағы
9 Алматы қаласы Қошқорған тұрағы
10 Қызылтау тұрағы Зайсан көлі

§ 20. Алғашқы адамдардың тұрмыс- тіршілігі мен кәсібі, қоныстары

1. Алғашқы адамдардың кәсібін схемамен сызып көрсет.

Әйелдер кәсібі Ерлер кәсібі

-28-

§ 18. Ежелгі тас ғасыры (полеолит)

Тарихи диктант.

1. Питекантроп адам табылған жыл .................................
2. Неандерталь бала табылған жыл .................................
3. Синантроп адам табылған жыл .................................
4. Гоминидтер өмір сүрген уақыт .................................
5. Австралопитек адам табылған жыл ............................
6. «Люси» әйел қаңқасының жасы ..................................
7. Кроманьондықтар қалыптасқан жыл ..........................

Мына жауаптардың арасынан дұрыс жауабын тап:

1. 1927 жыл
2. мыңжылдықтар
3. 1974 жыл
4. 3 млн жылдай бұрын
5. 2,5 млн жыл
6. 1890-1892 жж
7. 1938 жыл

-9-

13. Рим нумерациясы негізінде қосу принципі
пайдаланылған: VI = V + I = 6 азайту принципі
бойынша IX = X – I = 9, яғни, егер кіші сан белгісі
үлкен сан белгісінің алдында тұрса, онда осы санды
анықтау үшін үлкен саннан кіші санды азайтады, егер
сандар өсу ретімен тұрса, онда олар қосылады.

14. Рим цифрларынан араб цифрларына көшу:

ХХІІ = Х+Х+ І+І = 22 XIV = X+V-I = 14
XXVI = XIII =
XVIII = XXXV =
MD = CL =
MDL = MLXV =

15. Рим цифрларымен жаз:

47 = XLVII 2164 = MMCLXIV
92 = XCII 3068 = MMMLXVIII
86 = 149 =
65 = 273 =

16. Араб цифрларымен жаз:

XXV = X+X+V=25
CXIV = C+X-1+V = 114
XCII = C-X+1+1 = 92
MLDIX = M-L+D-1+X = 1459

-10-

17. Мына сандар қате берілген, бір жартысын
ауыстырып қойып, дұрыс теңдік ал:

а) VI – IV = IX в) X + X = 1
ә) VI – IV = XI г) X – IX = VI
б) VI – IV = XII д) VIII + IV = XVII

Шешуі:
а) V – IV = I в) X - ІX = 1
ә) VI + V = XI г) XІ – IX = ІI
б) VIІ + V = XII д) VIII + IХ = XVII

§ 3. Жеке адамның, ата- тектің, әулеттің тарихы

1. Өзіңнің жеті атаңды жаз:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

-27-

1. Адамзат тарихы неше дәуірге (қоғамға) бөлінеді? Кестені толтыр.

Р/с (Қоғам) Дәуір Қамтитын уақыты



§ 17. Қазақстан жерінде алғашқы адамдардың пайда болуы

1. Б.з.б. 1 млн жыл уақыт сызығының қай бөлігінде?

3 млн 2 млн 1 млн 1 1 2010_____
Б.з.б б.з

2. Көп нүктенің орнына тиісті сандарды қойып жаз:

Бұдан ... жыл бұрын Қазақстанда алғашқы адамдар пайда болған. Аяқ басқан сайын кездесетін қауіп- қатерден, ауру- сырқаулық сияқты қиындықтардан алғашқы адамдар ... жылдар бойы құтыла алған жоқ. Олардың көбі ... жасқа жетпей- ақ өмірден өтті. Археолог- ғалымдар Қазақстан жерінде мұнан ... жылдай бұрын адамдар болған орындарды – тұрақтарды тапты.

-26-

1. Грузия мен Арменияда мектеп б.з. IV ғасырында, ал Киев Русінде Х ғасырда пайда болған. Ғасырларды жылмен көрсет. Қай елде мектеп бұрын пайда болған, қанша жыл бұрын пайда болған?

1 1 IV ғ. - 300 X ғ.- 900 2010
Б.з.б б.з

Есеп: Х ғасыр = 900 жыл 900-300=600
IV ғасыр = 300 жыл

Жауабы: Грузия мен Арменияда Киев Русіне қарағанда
600 жыл бұрын пайда болған.

§ 15. Тарихты қалай оқып біледі?

1. Мәтін ішіндегі сандарды қатыстырып, ежелгі
адамдар өмірі туралы әңгімелеп бер:

5 мың жыл ...........................................................
3 мың жыл ...........................................................
1 мың жыл ...........................................................

§ 16. «Ежелгі Қазақстан тарихы» нені оқытып үйретеді?

1. Тақырып ішіндегі 500, 1000, 1500 сандары қандай ұғымды білдіреді, өз ойыңды айтып бер.

-11-

2. Кестені толтыр:

Р/с

Уақыты
Қандай оқиға болды?

1.
XIII ғ 20 жылы


2.
XV ғ 60 жылы


3.
XIX ғ 40 жылы


4.
1916 жылы


3. Есептеп шығар:

Адамның екінші ұрпағы 25 жасында дүниеге келетін болса, 4-ші ұрпағы орта есеппен қанша жыл шамасында дүниеге келеді? Оны кім деп атайды?

Есеп: 25 + 25 + 25 = 75
Жауабы: 4-ші ұрпақ 75 жасында дүниеге келеді және
оны шөбере деп атайды.

-12-

§ 4. Біздің өлке – Қазақстан Республикасы

1. Кестені толтыр:

Р/с

Аталуы
Адам саны қанша?
1
Қала тектес кент

2. Шағын қала
3. Орташа қала
4. Ірі қала

Осы кестені графикке салып сызу арқылы адам санының өсуіне байланысты қаланың көлемі де ұлғаятынын білеміз.

100 000

50-100 000

10-50 000

10 000


Қала тектес кент шағын орташа ірі
қала қала қала

-25-

§ 13. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері

1. 1992 жыл қандай маңызды оқиғамен байланысты?

2. Не білесің?

А) 7 буынға байланысты 7 саны туралы
Ә) 5 бұрышты жұлдыз 5 саны туралы

§14. Жазу, кітап шығару және мектеп тарихынан

2. Ежелгі Грекияда мектеп мұнан 2600 жылдай бұрын, ал Ежелгі Римде 2400 жыл бұрын пайда болған. Уақыт сызығына салып көрсет.

590 390 1 1 2010__________
Б.з.б б.з

Есеп: 2600-2010 = 590 жылы
2400-2010 = 390 жылы
Жауабы: Ежелгі Грекияда б.з.б. 590 жылы, ал ежелгі
Римде б.з.б.390 жылы пайда болған.

-24-

§ 11. Түрлі замандардағы киім- кешектер

1. Ерлер киімін – рим санымен, әйел киімін – араб санымен белгіле:

Қарқара Қамзол
Қасаба Тақия
Дулыға Сәукеле
Сауыт Сусар бөрік
Кимешек Шапан
Жарғақ шалбар Тымақ
Саптама етік Мәсі

§ 12. Тарихтағы таңбалар немесе рәміз белгілер

1. Қазіргі теңгелер неден жасалғанын тауып жаз:

Металдан Құнды қағаздан
1 200
2 500
5 1000
10 2000
20 5000
50 10000
100

-13-

2. Кестемен жұмыс:

Әкімшілік- аумақтық бірліктердің аумағы және саны
(ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері бойынша 2004 ж.)

Қалалар Аума
ғы мың км Халық тығыздығы (1 шаршы км)
Аудан-
дар Қалалар Кент Ауыл
дар

Барлығы Облыс дәре-
же-сінде
Қазақстан Республи-касы 2724,9 5,4 150
астам 84 14 200 7684
Ақмола облысы 146,2 5,6 17 10 1 14 751
Қызылор-да облысы 226,0 2,7 7 3 1 12 273

3. График арқылы өрнекте:

Әр түрлі тарихи кезеңдерде Қазақстанға басқа ұлттардың өкілдері күштеп көшірілді. 1937 жылы Қиыр Шығыстан 96 мың кәріс, 1940-1941 жылдары батыс шекарадан 105 мың поляк, Еділ бойынан 40 мың неміс, 1943 жылы 2 мың қалмақ, 30 мың шешен көшірілді.

-14-

105 мың

96 мың

40 мың

30 мың

2 мың

1937 ж 1940-1941 ж 1943 ж

- Қазақстан жеріне қай жылы жер аударылып келгендер
саны жоғары көрсеткішке жеткен?

4. Қазіргі кезеңде біздің республикамызда 14 млн 950 мың халық тұрады. Қазақстан халқының 57 пайызын қазақ халқы құраса, 27 пайызын орыс, басқа ұлт өкілдері 16 пайызға ие. Диаграмма арқылы көрсетіп сыз.

қазақ 57%
орыс 27 %
басқа ұлт 16 %

-23-

1. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің құрылысы:

Ұзындығы ені биіктігі бөлме саны

60 м 45 м 40 м 35

2. Алматыдағы Орталық мешіт ауданы – 3600 шаршы метр. Ортадағы ең үлкен күмбездің биіктігі – 50 м,
оны қоршап тұрған 4 шағын күмбездің биіктігі – 27 м.
Суретін сал.

-22-

§ 10. Сәулет өнері ескерткіштеріндегі тарих

1. Қазақ халқы ежелден киіз үйде туып, өсіп, өмір сүріп келеді. Сондықтан өзін қазақпын деген әрбір оқушы ата-бабамыздан келе жатқан киіз үй туралы білуі тиіс. Киіз үйдің құрылысын сыз. Ол неге ұқсайды?


Шеңбер

2. Егер киіз үйдің барлық керегесінің 100 басы болса, қанша уық керек?

Жауабы: 100 бас керегеге 100 уық керек.

3. Егер әр керегеде 20 бас болса, барлығы 120 бас ақ отауға қанша кереге керек?

Есеп: 120: 20 = 6
Жауабы: 6 кереге керек.

4. 8 қанат ақ үй тігу үшін сен қанша кереге неше бастан және қанша уық жасатасың?

Есеп: 8 * 20 = 160
Жауабы: 1 керегеде 20 бас болса, 8 керегеде 160 бас
болады және 160 уық керек

-15-

§ 5. Картадағы тарих

Геродот (б.з.б 484-425)
Птолемей (90-165)

1. Геродоттың және Птолемейдің өмір сүрген уақытын уақыт сызығына салып, белгілеп көрсет:

484 425 1 1 90 165
Б.з.б б.з

Есеп: Геродоттың туған жылы не себепті үлкен сан, қайтыс
болған жылы неге кіші сан? Түсіндір. Неше жасында
қайтыс болған?
484 – 425 = 59 165– 90 = 75
Жауабы: Геродот 59 жасында, Птолемей 75 жасында
қайтыс болған.

2. Тарихи диктант
Дұрыс жауабын тап:

1) Картаға сұраныстың көбейген уақыты
___________________________________________

2) Араб саяхатшылары Арал теңізін картаға түсірген уақыт _____________________________________ __________________________________________

-16-

3) Орыс ғылыми басылымдарында Қазақстан жайлы мәліметтердің шыға бастаған уақыты ___________________________________________
4) Қадырғали Жалаиридың «Жылнамалар жинағы» кітап болып жазылған уақыты ___________________________________________
5) Қазақ жерінің тұңғыш орыс атласына енгізілген уақыты ____________________________________

6) Орта Азияда мәдениеттің өркендеп, ғылымның дамыған уақыты ____________________________

7) Қазақ елі жайлы «Үлкен сызба кітабында» толық сипаттама берілген уақыт ___________________________________________
8) Ағылшын саяхатшысы А.Дженкинсонның Орта Азияға саяхат жасаған уақыты ___________________________________________

Жауаптары:
1) IX ғ. - X ғ. 5) XVI ғ.
2) XVIII ғ. 6) XVI ғ. – XVII ғ.
3) 1558-1559 ж.ж 7) XVғ. – XVIII ғ.
4) 1672 ж. 8) IX ғ. – XIII ғ.

-21-

1. Дүние жүзі діндерінің пайда болған уақытын рим цифрымен белгілеп, кестеге түсір.

р/с Дін Пайда болған уақыты
1 Будда
2 Христиан
3 Ислам

Жауабы: а) 1 – б.з.б. VI- V ғ.
2 – 2 мың жыл бұрын
3 – VII ғасырда
ә) Уақыт сызығына сал:

VI V 1 1 5ж VIIғ. – 600 ж 2010
Б.з.б б.з

§ 9. «Топонимика» деген не?

1. Жылдарды ғасырмен жаз:

1891 - ........... ғ. 2005 - .......... ғ.
1664 - ........... ғ. 1995 - .......... ғ.
508 -............ ғ. 1874 - .......... ғ.

2. Араб цифрымен жаз:

MMV = ............ MXCXCV = ............ XXXIII = ............
MXCXXII = .......... DVI = ............ XXVIII = ............

-20-

1. Бұл қай жылдар:

1). Аласапыран төңкерістер мен Азамат соғысы болған
жылдар _______________________________________

2). Қуғын- сүргін жылдары __________________________________________________

3). Қазақстан жеріндегі аштық жылдары __________________________________________________

4). А.Иманов бастаған ұлт-азаттық қозғалыс болған жыл __________________________________________________

§ 8. Дүние жүзі діндері тарихынан

2. Мұсылмандар орындауға тиісті шарттар нешеу, оларды ата:

1) Аллаға сену немесе иман келтіру
2) 5 уақыт намаз оқу
3) Ораза ұстау
4) Қайыр – садақа беру (зекет)
5) Қажылыққа бару

-17-

§ 6. Қазақстан дүние жүзі картасында

1. Жердің шар тәрізді екенін сызып көрсет.

2. Тынық мұхиттың бір өзінің алып жатқан орны қалған үшеуімен тең. Атлант мұхиты Тынық мұхитының жартысына тең. Үнді мұхитын 20,8; Солтүстік мұзды мұхитын 3,6 тең етіп алып, қимасын сыз.

Есеп: Тынық м.– 49,8
Атлант м. – 25,8
Үнді м. – 20,8
Солтүстік мұзды м. – 3,6

3. Кең – байтақ өлкеміздің жер көлемі 2 млн 700 мың шаршы км. Ал Қазақстан халқы
15 млн-ға жуық. Сонда әр шаршы км жерге қанша
адамнан орналасады?

Есеп: 15 000 000 : 2 700 000 ≈ 5,5
Жауабы: әр шаршы шақырымға шамамен 5,5 адамнан
орналасады.


-18-

4. Есептеп шығар:
Қазақстан солтүстіктен оңтүстікке қарай 1600 шақырымға созылып жатыр. Егер жаяу адам күн сайын 30 шақырымнан жүріп отырса, солтүстіктен оңтүстікке неше айда, қанша күнде жетер еді?
Есеп: 1600 : 30 = 53 (10 қалдық)
Жауабы: 53 күн = 1 ай 22 күн 10 сағат

5. Бидай Иракта б.з.б 6,5 мың жыл бұрын
Египетте б.з.б 5-6 мың жыл бұрын
Қытайда б.з.б. 5 мың жыл бұрын
Күріш Оңтүстік- шығыс Азияда 4-5 мың жыл бұрын
егілген. Қай дәнді- дақыл бұрын егілген және қанша
уақыт бұрын егілген? Уақыт сызығында көрсет.

6,5мж 6 м.ж 5 м.ж 4 м.ж. 3 м.ж. 2 м.ж. 1 м.ж. 1 1 2010 Бидай б.з.б күріш б.з

Есеп: 6,5 м ж – 5 м ж = 1,5
Жауабы: бидай бұрын егілген және 1,5 мың жыл бұрын
егілген.

6. Егер 100 г бидай нанында 9 г белок, 0,5 г май, 1 г қант, 46 г крахмал болса, 1 бөлке нанда қанша минералдық заттар болады? Нанның салмағын әркім өз қалауынша алсын.

-19-

§ 7. Жер шарындағы адамзат.
Қазақстандағы және дүние жүзіндегі халықтар.

2. Есептеп шығар:
Дүние жүзінде 6 млрд. астам адам тұрады. Әр қатарға 60 адамнан қойып бірінің артына бірін тұрғызсақ, оның ұзындығы бүкіл жер шарын экватор бойымен орап алуға жетер еді. Сонда экватор бойымен неше шақырымды алып, қанша қатар тұрар еді?

Есеп: 6 000 000 000 : 60 = 100 000 000 қатар
Экватор ұзындығы – 40 000 км.
Жауабы: 100 млн. қатар тұрып, 40 000 шақырымды алады.

3. Есептеп шығар: Дүние жүзінде 14 млн- дай қазақ бар болса, оның 9-млн-н астамы Қазақстанда, 4 млн-нан астамы шет елдерде. Диаграммаға салып, пайызбен (%) көрсет.

100 %




14 млн – 100 % Қазақ
9 млн – 64 % Қазақстанда
4 млн – 28 % Шет елде

№ 93 орта мектеп

БАЙҚАУ СЫНАҒЫ

СҰРАҚ КІТАПШАСЫ

7001 – НҰСҚА

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ

2010 .