. Сабақтың тақырыбы: Металдарды өңдеу. Металдарды кесумен
өңдеу
Мақсаты: Оқушыларды металл кесу білдектерінде конустык жөне
фасондык беттерді өңдеу технологиясымен таныстыру.
Олардың металдар жөніндегі түсініктерін кеңейту.
Қурал-жабдықтар: жабдықтар, өлшегіш аспаптар, кескіш
аспаптар, дайындамалар, ҚТ жөніндегі плакаттар,
"Металдарды өңдеу" плакаттары.
Сабақтың барысы
I. Кіріспе бөлім
1. Сабақтың тақырыбы мен мақсатын хабарлау.
2. Бұрынғы өткен материалды кайталау.
— "Қасиет" деген сөзді біз калай түсінеміз?
— Сендер металдардың кандай қасиеттерін білесіңдер?
— Металдарды термиялык өңдеу дегеніміз не?
— Жылумен еңдеудің негізгі түрлерін атаңдар.
ІІ. Жаңа материалды баяндау
Талап етілген формалар мен берілген өлшемдердегі тетіктер мен бүйымдарды жасау үшін, металдарды әртүрлі әдістермен өңдейді.
• Қысыммен өңдеу (сүлбаны қараңдар).
• Құйма
• Пісіру
Илем түрлері:
• Сұрыптық
• Арнаулы
• Табақтык
• Құбырлық
Илемдік пітттіндер (суретті қараңдар)
Металдарды кесумен өңдеу. Кесу процесі — бұл металдарды жоңқаларды алу жолымен өңдеу. Жоңқаны кескіш аспаптармен алады.
Металдарды кесу қол аспабымен жөне металл кесу білдектерінде жүзеге асырылады. Металды кесудің негізгі операцияларына: кесу, аралау, бұранда ою, жону, бүрғылау, жонғылау, сүргілеу және ажарлау жатады. Неғұрлым жоғары дәлдіктегі жөне төменгі кедір-бұдырлы беттер өңдеу кезінде ұңғылау, қыру, үңгіштеу және басқа операциялар қолданады.
Металдарды кесу мен өңдеу кезіндегі маңызды практика-лық міндет — өңдеу режімін дұрыс таңдау.
Өлшемнің, сызбаның, өрнектің немесе бұйымның, тіпті суреттің бейнесін металдың бетіне түсіруді белгі түсіру деп айтамыз.
Белгілеу сызығы негізгі, бақылаушы және көмекші сызықтарға бөлінеді.
Негізгі белгілеу сызыгымен арнаулы бүйым сызбасының шекара сызығьш, өңделуін белгілейді. Бақылаушы белгілеу сызық негізгі сызыктың жанынан қатар жүргізіледі, ал көмекші белгілеу сызығын симметриялы бөліктерді, дәл ортаны жөне шеңбердің, радиустың ортасын белгілейді.
Темірге белгіні бізбен тырнау арқылы, ал түсті металға белгіні каламмен сызу арқылы түсіреді.
Бірақ қаламньщ ізі жүмыс барысында қол жиі тиген кезде тез кетіп қалады. Ол үшін қаламмен түсірілген күрделі сызбаның (өрнектер, бейнелер, т.б.) үстінен бір қабат нитролак жағып шығу керек.
Темірге бұйымның елшемін түсіру кезінде дайындалатын бүйым-ныңнақтылы өлшемі белгіленеді және шикізатты үнемдеуге көңіл бөлінеді. Бүл әдіс өндірісте жекеленген және үсақ-түйек бұйымдар шығаруда көп қолданылады. Ал өте күрделі бұйымдар шығаратын өндірістерде бұл әдіс арнаулы білдектің көмегімен сызылып белгіленеді.
Бұйымның өлшемі темірге үш түрде түсіріледі: түзу белгіде, бір жазықтықтағы белгіде және кеңістіктегі белгіде.
Бір өлшемдегі түтас темір бөлігін алу үшін (мысалы, сымтемір, т.б.) түзу белгідегі әдіс, белгілі бір бүйымның жалпы көлемін қамту үшін бір жазықтықтағы әдіс, ал кез келген бұйымның, өрнектің, т.б. бейнесін металға түсіру үшін кеңістіктегі белгі әдісі қолданылады.
Темір бүйымның өлшемін немесе белгілі бір бейнені түсіру үшін арнаулы құралдар қолданылады.
Олар: темір сызғыш, бүрыштама, біз, арнаулы өлшегіш аспап түрлері, арнаулы шеңбер сызғышы, т.б.
Арнаулы біз темірге белгілі бір бұйымның нақты өлшемін немесе өрнектің бейнесін түсіруге арналған. Өндірісте біздің үш түрі кең көлемде қолданылады, олар: басы үшкір, қатты сым темірден жасалынған біз, басы үшкір, аяғы қайырылған, арнаулы түтқалы біз, ауыстырмалы инелі біз.
Біздің барлық түрлері алдын ала белгіленген елшем орнын немесе сызықтың бұрышын батыру арқылы белгілеу үшін қолданылады. Бүл өдіс, өдетте, сызылған бүрыштарды анықтау үшін, қайта сызып алу мүмкіндігін сақтау үшін немесе бұрғылау орны нақтылы белгіленуі үшін қолданылады.
Қарапайым түртпе — бұл үзындығы 100, 125 немесе 160 мм-лік, көлемі 8, 10, 12 мм-лік домалак пішінді, басы үшкірленген болат темір. Оның үратын басы жіңіпткеріл доғал келеді. Түртпенің үшы жалпы 60°-та өңделеді. Өте дөлдікті қажет ететін түртпе — 30—45° шамасындағы түртпе, ал шеңбер тесілетін орынды белгілеуге бүрышы 75°-тық түртпе қолданылады.
Арнаулы түртпелер — қоңыраулы пішінді, циркульді (шеңбер-сызғы), механикалық, электр қуатымен іске қосылатын больш бөлі-неді. Арнаулы түртпелер өте жауапты жүмыстарға қолданылады. Ол берілген күш арқылы із түсіріп, серіппетң көмегімен өз орнына, артқа кетеді. Шеңберсызғы түртпе шеңбердегі белгілерді қоюға жөне оны екінші жерге нақтылы өлшемде көпгіруге арналған. Сондайақ геометриялық өлшемдерді белгілеуге, көшіруге өте қолайлы. Шеңберсызғы түртпенің қарапайым жөне серіппелі түрлері болады.
1. Материалга белгі түсіру дегеніміз не?
2. Белгілеу сызығының неше түрін білесіндер?
3. Темір өңдеуде белгі, өрнек, өлшемдерді түсірудің кандай маңызы бар?
Темір өңдеудегі, өрнек түсірудегі күрал-саймандардың түрлеріне, атқаратын кызметі мен касиеттеріне сипаттама беріңдер.
Металдармен жүмыс істеу кезіндегі қауіпсіздік техникасы ережелері
Жұмыс басталғанға дейін
• Жұмыс орнында орындалатын жұмыстардың ерекшеліктері жөніндегі нұсқамадан өту.
• Арнаулы киімді кию.
• Мұғалімнен тапсырма алу.
Тапсырманы алғанан кейін
• Қажетті жеке қорғаныш құралдарын (аспапты қайрау, болат және қаңылтыр табақтарын дайындау мен тазарту кезіндегі қорғаныш көзілдірігі) дайындау.
• Жұмыс орнының қауіпсіздік талаптарына сәйкестігін тексеру.
• Жұмысты орындауға қажетті аспаптар мен жабдықтарды дайындау және олардың қауіпсіздік техникасы ережелерінің талаптарына сәйкестігін тексеру.
Қауіпсіздік техникасы ережелерінің мынадай талаптары бұзылған кезде жұмысты бастауға рұқсат берілмейді:
а) аспаптар мен қорғану құралдарының ақаулығы болғанда;
ә) жұмыс орны жеткіліксіз жарықтандырылғанда.
ІІІ. Сабақты қорытындылау .