. Қарағанды облысы
Шет ауданы
Мұхтар негізгі мектебі
биология пәні мұғалімі
Абилова Айгүл Акантаева

Сабақтың тақырыбы: Омыртқалы жануарлардың тыныс алуы.
Сабақтың мақсаты:1. Омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелерімен және оның құрылыс ерекшелімен, орналасуымен таныстыру.
2. Оқушылардың шапшаңдығын, тез ойлауын, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
3.Жауапкершілікке, табандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі: аралас
Сабақтың көрнекілігі: суреттер, электронды плакаттар.
Сабақтың әдісі: жаңа техналогия элементтерін пайдалану.
Сабақтың барысы:1 ұйымдастыру.
-Сәлеметсіздер ме?
- Отырыңыздар.
-Көңіл күйлеріңіз қалай?
- Сыныпта кім кезекші?
-Сыныпта оқушылар түгел ме?
-Үйге қандай тапсырма берілді?
-Өз бетімен сабақ айтқысы келетін оқушылар барма?
-(Сыныптағы 14 оқушының бесуі ауызша, төртеуі кестемен жұмыс, бесеуі карточкамен жұмыс жасайды деп жоспарладым.
2.үй тапсырмасын тексеру.
-Карточкамен жұмыс.
-Фронтальды сұрау.
3. жаңа сабақ
Тынысалу мүшелері мен мүшелер жүйесінің негізгі ерекшелігі жануарлардың даму деңгейімен, тіршілік ететін ортасына тікелей байланысты. Мысалы, суда тіршілік ететін жануарлардың көпшілігінде тынысалу жүйесінің негізгі мүшесі – желбезек.
Ал енді бүкіл тіршілігі суда өтетін балықтардың тынысалуы қандай мүшелер арқылы қамтамасыз етіледі? – деген сұраққа сендердің «Балық желбезек арқылы судағы еріген оттегімен тыныс алады» деп жауап беретіндеріңе сенеміз.
Балық желбезегі 3-4 жұп желбезек доғаларынан құралады. Әр доғаның бір жағында желбезек жапырақшалары, екінші жағында желбезек талшықтары болады. Оны сыртынан желбезек қақпашасы жабады



1. Желбезек доғалары; 2. Желбезек күлтелері; 3. Желбезек саңылаулары; 4. Күлтелердегі қылқантамырлар; 5. Желбезек қақпақшасы.

Балық суды толассыз «жұтады». Су ауыз қуысынан желбезек жапырақшаларына барып, сол арқылы суда еріген оттегін қанға сіңіреді. Денедегі көмірқышқыл газы суға қосылып, желбезек қақпашасы арқылы сыртқа шығады. Қанға сіңген оттегі одан әрі қайда, не үшін тасымалданатыны өздеріңе мәлім.
Қыс кезінде суқойманың бетін мұз басқанда адамдар әр жерден ойықтар жасайтыны естеріңде болар. Ойықтар не үшін қажет?
Судағы еріген оттегімен суда тіршілік ететін кейбір жануарлардың дернәсілдері балық сияқты тыныс алатыны белгілі.
«Дүниетану» оқулығынан «Балам суда, өзім құрлықта тұрамын» деген әңгіменің кейіпкерін естеріңе түсіріңдер.
Хордалылардың тынысалу жүйесінің тыныс жолына сәйкес келетін мүшелерінің реті: танау тесігі  көмекей  кеңірдек  өкпе. Бұл жүйедегі газ алмасатын ең негізгі мүше – өкпе. Басқа мүшелердің қызметі – негізінен алғанда өкпеге ауа жеткізу. Олар ауаның тазалығы мен қалыпты температурасы болуын қамтамасыз етеді.
Өкпе құрылысының жалпы сұлбасы мен қызметі барлық омыртқалыларда бірдей. Ерекшелігі – тек бұл мүшенің даму деңгейіне ғана тән. Сондықтан тынысалу жүйесімен танысуды қосмекенділерден бастайық.
Қосмекенділердің басым көпшілігі (көл бақа, құрбақа және басқалар) өкпемен тыныс алады. Оларда тыныс алуға тері де қатысады. Себебі қосмекенділердің өкпесі нашар дамыған. Өкпесі сырттан келетін ауамен жанасу бетінің аумағы шағын болғандықтан, газ алмасуды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан қосымша газ алмасу – тері арқылы жүреді.
Қосмекенділердің жұп өкпесі сопақша пішінді, сондай-ақ қапшық тәрізді. Өкпеде ұяшықтар бар. Олар қылтамырлармен торланған

Бақаның өкпесі

Қосмекенділерде ауа өкпеге ауыз қуысының түпкі жағы (алқымының) көтеріліп, төмен түсуі арқылы енеді. Алқымы төмен түскенде ауыз қуысы кеңіп, танау тесігі арқылы ауа енеді. Алқымы көтеріліп, таңдаймен жанасқанда, танау тесіктері жабылады, ауа жұтқыншақ арқылы өкпеге өтеді, газ алмасады.
Бақа суда да, құрлықта да теріарқылытыныс ала береді. Қосмекенділердіңтерісі – жұқа, жұмсақ. Сырты теріастыбезіненбөлінетінсілемейлішырышпеншыланып, ылғалданыптұрады. Мұндайтеріауаны да, суда ерігеноттегін де жақсыөткізеді. Қосмекенділердің суда тіршілікететіндернәсілдері тек желбезекпентынысалады.
Жорғалаушылардыңтерісімүйіздіқабыршақпенқапталған. Олардыңтерібездеріболмайтындықтанқұрғақ. Сондықтанолартеріарқылытынысалмайды. Өкпесініңпішіні, жалпықұрылысықосмекенділергеұқсас. Дегенменкөлеміжәнеауаменжанасубетіаумақтыәрікөпұяшықты.
Құстардыңөкпесіжақсыдамыған, тығызұяшықтыөкпеніңішінеауатамыр (бронхылар) тарамдалған (90-сурет). Ауатамыртармақтарыныңөкпеменжанасатынжерлері, бүкілөкпеқылтамырларыменторланған. Кейбірдемтүтіктікауатамыртармақтарыөкпеденөтіп, әртүрліішкімүшелердіңаралықтарынаенеді. Сөйтіпкеңейеді, ауақапшықтарынтүзеді. Бұлқапшықтардыңтарамдарытүтіктісүйектердіңішіне, бұлшықеттерарасына, теріастынадейінтарайды. Ауақапшықтарыныңкөлеміөкпеніңжалпыкөлемінен 10 есеартық. Оларқұсденесінұшукезіндеқызыпкетуденсақтайды, әрісалмағынжеңілдетеді. Әрине, еңнегізгіқызметітынысалуғақатысады.
Сүтқоректілердіңөкпесіндеауатамырлартаралып, оныңтөменгіұштарыөкпекөпіршіктеріменаяқталады (90-сурет). Өкпеқылтамырлары да жиі тор түзеді. Осыдансүтқоректілердіңөкпесіқандыоттегіменжақсықамтамасызетеді. Тынысалудықабырғаарасындағыбұлшықеттер мен көкірек, құрсаққуыстарынбөліптұратынкөкеттіңжиырылып, босаңсуықамтамасызетеді.
Сүтқоректілердіңкөмекейіндедыбыссіңірлеріжақсыдамыған. Жануарәртүрлідыбысшығарып, өзтуыстастарына, үйірінеқауіп-қатертуралы, өзініңқайжердеекеніжәне т. б. туралы хабар беріп, білдіреді.

Қорытынды.Көпжасушалыжануарлардыңтынысалужүйесініңқұрылысыағзаның даму деңгейіне, тіршілікортасынақарайбіртіндепкүрделенетүседі:
– ішекқуыстыларда (гидра), құрттарда, былқылдақденелілердегазалмасудененіңсыртқытеріжабыныарқылыжүреді;
– шаянтәрізділержелбезекпен, суда тіршілікететінұлулар, өрмекшітектестерөкпеқапшықтарымен, бунақденелілердемтүтікпен (трахея) тынысалады;
– құрлықұлуларыөкпесіарқылытынысалады;
– суда тіршілікететіномыртқалылар – балықтаржәнеқосмекенділердіңдернәсілдеріжелбезекарқылытынысалады;
– құрлықомыртқалыларының (қосмекенділер, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) тынысалумүшесі – өкпе.
Тынысалудыңнегізгімәні – ағзаоттегіменүздіксізқамтамасызетіліп, оданкөмірқышқыл газы үздіксізшығарылуы, яғнигазалмасуболыптабылады.
А 1. Балықтароттегініңқандайтүріментынысалады? Балықтыңнегізгітынысалумүшелерінатап, тынысжолынсатысымендәптергежазыңдар.
В 1. Бақа мен шұбалшаңныңтынысалумүшелеріндеқандайортақтық бар? Балықпенше? Бақаныңтынысалужүйесіндегінегізгіерекшелік (артықшылықдеуге де болар) неде? 2. Жорғалаушылардың (мысалы, кесіртке, жылан, т. б.) тынысалужүйесініңбақадангөріжоғары, құстар мен сүтқоректілерденгөрітөменгі даму деңгейіндеекеніннементүсіндіругеболады?
С 1. Құстардағықосарлытынысалудыңқандаймаңызы бар? 2. «Танаутесігі – көмекей – кеңірдек – өкпе – қанжүйесі» жоғарыдеңгейдеқандайжануарлар – топтарындадамыған?

Үйге тапсырма§39
Бағалау. .